Еден од лидерите на Солидарност и гл. И одговорен уредник на „Газета виборче“ говори за она што не очекува следната година. Денес, пред нашите очи се издигнува закана слична на онаа од 1930-тите: чудна мешавина на нацизам и болшевизам, или пост-нацизам и пост-болшевизам. Тоа е нешто ново, и затоа не знам што е следно
ИРЕНА ГРУЏИНСКА ГРОС
Првата реакција на Адам Мичник на победата на Доналд Трамп на претседателските избори во САД беше гнев, изјави еден од лидерите на полската Солидарност и учесник во преговорите што доведоа до крај на комунистичкиот режим во таа земја. Главниот уредник на варшавскиот весник Gazeta vyborcha, е објавено во Радар. Со Мичњик разговараше Ирена Груџињска Грос, професорка на Институтот за славистика при Полската академија на науките.
„Бев лут на светот – навистина лут“. Моментално ја читам автобиографијата на американскиот драматург Артур Милер, чиј живот се одвивал во средината на таа Америка со која чувствувам голема поврзаност. Но, Америка што ја видов по денот на изборите ме налути. Сега гледам како Трамп номинира страшни кандидати за високи позиции во администрацијата. Ни претстојат четири тешки години, а после тоа, личности како новоизбраниот потпретседател Џеј Ди Венс ќе ја добијат својата шанса да ја преземат функцијата. Од сите страни црни облаци се издигнуваат од другата страна – над целиот свет“, вели Михњик.
Да се свртиме кон импликациите за Европа. Формирањето на Европската унија, како демократска федерација, е најдоброто нешто што му се случило на континентот од крајот на Втората светска војна. Но, враќањето на Трамп се заканува да го урне повоениот меѓународен поредок. Каква иднина ја чека ЕУ?
– Јас не би ја нарекол ЕУ федерација, бидејќи тоа е всушност нешто специфично, sui generis. И досега функционира, иако се соочува со многу проблеми. Се согласувам дека тоа е најдоброто нешто што Европа го направи во последните 80 години. Идејата за неговото формирање потекнува од западноевропската елита – политичари со христијанско-демократска и социјалдемократска ориентација – а клучот за нејзиниот успех цело време беше евроатлантската врска. Но, таа врска сега е ослабена.
Европа е загрозена од многу страни. Политиките и најавите на Трамп се целосно непредвидливи, па затоа е невозможно однапред да се знае што ќе направи. Тој можеше да се смири со својот пријател Владимир Путин; може да фрли бомба врз Иран, па дури и врз Северна Кореја. Никој не знае, и тоа не е само моја претпоставка. Сите што се занимавале со него го кажуваат истото.
Друго и поврзано прашање е, се разбира, Украина. Еве како јас го гледам тоа од Варшава: изгледите се мрачни и сè укажува дека Трамп ќе ги предаде Украинците за свои, себични интереси. Тој е трансакциски политичар и ќе се согласи на секој договор што ќе му овозможи да изјави дека постигнал нешто. За време на кампањата рече дека ќе ја заврши војната за еден ден, а се плашам дека ќе го одржи зборот – што, во неговиот случај, би било ретка појава. Или едноставно би можел да ја прекине американската помош за Украина, а потоа да остави работите таму да тргнат по својот тек.
Да, за жал, можно е да се случи такво нешто. Треба да се напомене дека во првиот телефонски разговор по изборната победа, според извештаите, Трамп го притиснал Путин да не ја ескалира војната, па дури и го потсетил на присуството на американски војници во Европа. Но, изјавите на Трамп се ирелевантни. На крајот на краиштата, тоа е она што тој го кажа и како бегалците од Хаити сакаат кучиња и мачки. Се смеам на тоа, но низ солзи.
– Да, секако. Ваквите времиња во кои живееме бараат мрачен хумор.
Како го оценувате досегашниот одговор на ЕУ на војната во Украина?
– Севкупно позитивно. Не очекував таков степен на солидарност, такво отсуство на амбивалентност. Единствен исклучок се унгарскиот премиер Виктор Орбан и луѓето како поранешниот германски канцелар Герхард Шредер; но овој се претставува само себеси и Гаспром, а не Германија.
Сепак, има и такви во срцето на Европа кои би сакале да ги прекршат санкциите и да заработат пари во Русија. Ова го вклучува не само Орбан, туку и некои сили во Германија, Франција и Шпанија. Внатрешните конфликти во Европа се длабоки како оние во САД, но со Европа сè уште не владее некој како Трамп. Денешното време потсетува на триесеттите години на минатиот век. Германија се соочува со црвено-кафеав бран на поддршка за антиевропските партии како што се Алтернатива за Германија (АфД) и Алијансата Сара Вагенкнехт. Првата се потпира на постфашистичката реторика, втората на постбослевизмот, но тие имаат заедничка цел: уништување на парламентарниот систем на ЕУ.
Што очекувате следно од украинскиот претседател Володимир Зеленски? Се чини дека сега е поспремен да седне на преговарачка маса, бидејќи веројатно заклучил дека доаѓањето на новата администрација на Трамп не му остава друг избор. Дали Украина на крајот ќе се подели на два дела, како Кореја и Виетнам во 1950-тите?
– Не гледам сценарио кое би било поволно за Украина, иако тоа не значи дека такво сценарио не постои. Некој настан од категоријата „црн лебед“ (непредвидени настани со далекусежни последици, за кои последователно се наоѓаат рационални објаснувања, сп.) може да преврти сè наопаку. До 5 ноември верував дека Трамп ќе загуби. Мислам дека Камала Харис водела многу добра кампања. Таа беше неверојатно поинаков кандидат од Трамп и покажа поинакво лице на Америка – Америка во која сè уште верувам. Но, таа Америка изгуби. Следните четири години ќе бидат болни. Влијанието врз Европа ќе биде многу негативно, што ќе им користи на најреакционерните сили на континентот.
Можеби навистина ќе доживееме уште еден „минхенски“ момент, како оној кога Европа реши да му угоди на насилниот агресор. Во 1938 година, Чехословачка беше жртвувана; можеби е редот на Украина да биде предадена од нејзините пријатели.
– Тоа е потенцијално најлошото сценарио, но не е неизбежно. Невил Чембрлен се врати од средбата со Хитлер со слоганот „мир за нашето време“. Да не се вразумеше британската политичка класа и да го замени Чембрлен со Винстон Черчил, кој знае како ќе изгледаше остатокот од 20 век. Да потсетиме дека Едвард Халифакс, министерот за надворешни работи на Чембрлен, кој остана на таа позиција под Черчил, се залагаше за посебен мир со Германија и преговори со Хитлер со посредство на Бенито Мусолини. Како некој со левичарска ориентација, не би требало да имам симпатии за конзервативниот Черчил. Но, што друго можам да кажам? Ја спаси Европа. Покрај тоа, Лабуристичката партија под водство на Клемент Атли влезе во неговата влада и беше лојална на неа во текот на војната, бидејќи, на сите им беше јасно дека нацизмот е закана на која треба да се спротивстави.
Денес, слична закана се крева пред нашите очи: чудна мешавина на нацизам и болшевизам, или пост-нацизам и пост-болшевизам. Тоа е нешто ново, и затоа не знам што е следно. Не можам многу да предвидам денес. Можеби утре ќе бидам попаметен. Денес, јас сум ужаснат – или во најмала рака, многу згрозен.
Што би значело за Полска вртењето грб од страна на Трамп на Украина?
– Тоа би значело дека ќе ја делиме границата со Русија – реваншистичка нуклеарна сила која не ја крие својата агресивност, крвољубивост и желба да блесне. И тоа не би значело ништо добро за Полска. Тоа што во Полска има луѓе кои се радуваат на победата на Трамп е едноставно неразбирливо.
Што би значело заедничката граница со Русија за ЕУ?
– Иднината на ЕУ зависи од храброста и зрелоста на европските елити. Во моментов, Европа осцилира помеѓу политиката на смирување на Русија и цврстата поддршка на Украина. Најрепрезентативен експонент на уживање е Шредер, кој, како што би рекле болшевиците, се претворил во „куче на синџир“ на Путин.
На другата страна се оние кои решително ја бранат Украина. Тие можат да успеат во ова ако Европа се консолидира околу оваа цел и успее да го спаси НАТО. Сè уште не знаеме каков ќе биде односот на Трамп кон Алијансата, бидејќи сè што вели на оваа тема е полно со недоследности и противречности.
Покрај тоа, иако споменатата консолидација останува можност, Европа е растргната одвнатре. Гледам многу линии на поделба. Погледнете ја само Франција, растргната помеѓу десницата претставена од Марин Ле Пен и левата предводена од Жан-Лук Меланшон. Всушност, дури и не знам дали зборовите „десно“ и „лево“ веќе имаат смисла. Одамна ги имам моите сомнежи во овој поглед, а тие секој ден се се поголеми.
Што сакаш да кажеш?
– Од моја перспектива – како некој што се залага за традиционални вредности – фашизмот никогаш не и припаѓал на десницата, бидејќи, тоа не било движење на аристократи и земјопоседници, туку на плебејци. Исто така, и комунистите не припаѓаа на левицата, бидејќи не се грижеа за човековите права. Значи, денешната поделба во Европа не е меѓу десница и левица, туку меѓу оние кои сакаат да го бранат уставниот поредок, либералната демократија и пазарната економија и оние кои сакаат да ги уништат тие вредности. Последната ги вклучува сите, од самопрогласени „нелиберали“ до обожаватели на Хамас и поддржувачи на традиционални антидемократски проекти како што се оние отелотворени во Даниел Ортега во Никарагва или Николас Мадуро во Венецуела.
Во Европа, овие изразито антидемократски сили ги вклучуваат АфД, сепаратистите во Шпанија и движењето зад Брегзит во Велика Британија. Има и антидемократски фигури кои се на власт во Унгарија и Словачка, а сè уште претставуваат значајна политичка сила во Полска. Но, Полска е исто така светла точка на картата, бидејќи, нејзините продемократски партии се обединија за да ги соборат популистите од власта. Ќе видиме колку долго ќе можат да ги држат подалеку од неа. Конфликтот сè уште трае, но јас сакам да бидам полски патриот, па ќе кажам дека веќе ги отфрливме антидемократските и популистичките сили во нашето општество. (смеа)
Со оглед на слабеењето на трансатлантските врски, дали на Европа и е потребна сопствена армија?
– Да, мислам дека Европа треба да има своја воена сила и ова го кажувам како некој чиј темперамент е пацифистички. Се плашам од војна и не ја сакам војската – или, во најмала рака, милитаристичката култура – но верувам дека кога имате работа со Путин и бранот на популистички, реваншистички тероризам, треба да бидете подготвени за решителен воен одговор.
Дали тој одговор треба да дојде од НАТО?
– Не е мое да судам. Ова е прашање за специјалисти, политичари и дипломати. Она што можам да го кажам, сепак, е дека НАТО го оправда своето постоење уште од своето основање. Губењето на НАТО би било подарок за автократите, популистите и диктаторите. Ако нашата одбрана не ја обезбедуваше НАТО, ќе требаше да размислиме со што да ја замениме. Во секој случај, Европа мора да има сила способна ефикасно да одговори на заканите.
Кризата на Балканот во деведесеттите покажа дека некои работи едноставно не можат да се решат без организација како НАТО. Да немаше интервенција, Слободан Милошевиќ можеби и денес ќе беше на власт. Да не беше европската и американската помош, Украина немаше да може да ги одбие руските напади повеќе од две и пол години. Кој можеше да замисли дека Украинците ќе можат да се спротивстават толку долго? Никој во Европа или од другата страна на Атлантикот не очекуваше такво нешто.
Може ли зголемените средства за армијата и одбраната да се усогласат со обврските кон социјалната држава, која е основа на европскиот социјален договор?
– Па, ако силите на Путин воспостават доминација над Европа, тоа би значело дека пензиите, здравството и образованието се веќе изгубени. Го разбирам ризикот за кој зборуваш, но влогот е поинаков овде. Ова е се или ништо игра; без обезбедување немаш ништо друго.
А потоа тука е војната на Блискиот Исток.
– Точно. Друга опасност за Европа лежи на Блискиот Исток. Ситуацијата таму е трагична и крајно нестабилна; и тоа го кажувам како некој што му посакува најдобро на Израел. Се плашам дека владата на премиерот Бенјамин Нетанјаху ќе тргне по погрешен пат до таа мера што Израел ќе биде проколнат уште долго време. Тој се бори да ја задржи власта, ја има поддршката на Трамп и ќе соработува со американската администрација чии високи функционери за надворешна политика (вклучувајќи ги Марко Рубио, Елис Стефанис и Мајк Хакаби) целосно ги споделуваат неговите ставови. Колку подолго трае војната, толку потешко ќе и биде на израелската јавност да го отстрани од власт.
Како го гледате односот на ЕУ кон Израел и ситуацијата на Блискиот Исток?
– Ситуацијата во Газа е страшна. Тоа е едно од ретките прашања каде што не гледам никакви позитивни сценарија на хоризонтот. Ниту палестинското ниту израелското раководство не сака договор, а кога нема сила на аргументи, остануваат аргументи на сила.
Европа се обидува некако да ги ублажи последиците од конфликтот, но засега безуспешно. На едната страна се Нетанјаху и екстремистичките, шовинистички партии во коалицијата што ја предводи; сите тие се хранат со реториката и реалноста на војната. На другата страна се остатоците од Хамас и Палестинската управа – драстично ослабена институција која се одржува во живот само со поддршката на Западот. Како што одат работите, Хамас на крајот ќе стане доминантен и во палестинската управа. Мојата проценка за тоа што следува е многу песимистичка.
