Откако бугарските трупи влегоа со дозвола на Германија, во територии на поразените Југославија и Грција, тие, всушност, ја практикувале бугарската окупаторска моќ и спроведуваат ефективна контрола, во согласност со меѓународното право
СТЕФАН ДЕЧЕВ
На 1 март 1941 година, Бугарија се влезе во Втората светска војна на страната на Тројниот пакт. Сојузничките германски трупи беа примени на бугарска територија и се упатија кон Грција за да и помогнат на италијанската армија, која од есента претходната година се бореше неуспешно со нашиот јужен сосед.
На 25 март, Кралството Југославија потпиша договор за пристапување кон Тројниот пакт. Два дена подоцна, во Белград се случи државен удар и новата влада ја отстрани земјата од пактот. На 6 април, Хитлерова Германија ја нападна Југославија. Акцијата заврши со капитулација на југословенската армија и потпишување капитучациоја на 17 април 1941 година. На 21 април, Грција исто така капитулираше пред германската воена машина.
Бугарија одби да учествува и во војната против Грција и Југославија. Во двата случаи, сепак, Софија обезбеди минување на германските трупи низ нејзината територија и со тоа ја олесни германската инвазија.
По завршувањето на борбените дејствија, сојузниците на Трипартитниот пакт споделија контрола врз териториите на Грција и Југославија. Затоа на 19 април 1941 година бугарската армија влезе на територијата на капитулираната Југославија. Бугарија доби де факто контрола над Вардарска Македонија, западните територии и источните делови на Србија. На 20 април бугарските воени сили преминаа на територијата на веќе поразената Грција. Дел од Егејска Македонија и Западна Тракија се окупирани.
Деновите на бугарскиот влез во земјите, 19 и 20 април 1941 година, беа прогласени за „Бугарски Велигден“, а царот Борис Трети беше прогласен за „Цар-обединител“. Државните власти започнаа да третираат голем дел од окупираните територии како нивни. „Новите земји“ се регулираат со бугарските закони, вклучувајќи го и неуставниот Закон за заштита на нацијата, кој важи од јануари 1941 година.
Две години подоцна, во март 1943 година, Германија побара Бугарија да депортира 20 000 Евреи. По акција на бугарски политичари, јавни личности, членови на мнозинството и опозицијата, Бугарската православна црква, како и од највисокото место, беше спречена депортацијата на скоро 50.000 бугарски Евреи. Сепак, Бугарија одгледа и депортираше 11.343 Евреи од „новите земји“ што ги контролираше – Вардарска Македонија, Егејот и Пирот, предавајќи ги на Хитлерова Германија. Депортираните, со малку исклучоци, починаа во логорот Треблинка.
Според преовладувачките официјални ставови денес во бугарската историска наука и меѓу политичката класа, Кралството Бугарија не ги окупира овие земји. Вистински окупатор е Германија, поради некаков принцип на „прва окупација“. Бидејќи Грција и Југославија ги потпишаа своите капитулации кон Германија, таа беше одговорна и за депортацијата од гледна точка на меѓународното право како привремен суверен. Власта што ја спроведуваше Бугарија помеѓу 1941 и 1944 година беше само привремена, по природа ограничена на едноставна администрација. Конечното решавање на статусот на овие земји остана по завршувањето на војната.
Голем број бугарски историчари настојуваат целосно да ја ослободат бугарската влада од одговорност за судбината на Евреите Македонци, Егејци и Пирот.
Сепак, честопати со право обвинувајќи ги нивните македонски колеги за намерно задебелување на мрачните бои и манипулативни предлози за „бугарската фашистичка окупација“, голем број бугарски историчари настојуваат целосно да ја ослободат бугарската влада од одговорност за судбината на Евреите од Македонија, Егејот и Пирот. Претставени се и одделни германски мапи, каде што Егејското Море, Вардарска Македонија и Западниот крајбрежје се означени како ставени под бугарско владеење, а не како државна територија на Кралството Бугарија. Како резултат на „достигнувањата“ на пристрасната историографија на 8 март 2013 година, 41-то Национално собрание излезе со позиција што не е укината до денес. Во него се вели: „Објективно оценувајќи ги историските настани, денес не може да се оспори дека 11.343 Евреи биле депортирани од Северна Грција и Кралството Југославија, кои тогаш биле под германска јурисдикција“.
Последната формулација брзо ја префрли целата одговорност за депортацијата на Хитлер и тотално ги ослободи тогашните бугарски власти. Но, дали ова навистина е „германска надлежност“ и дали таквиот став е оправдан, ќе разгледаме подолу, одговарајќи на неколку важни прашања.
Каков беше статусот на „новите земји“ по април 1941 година и каков беше во март 1943 година?
Поддржувачите на ограничена привремена администрација на Вардарска Македонија, Егејот и Западните краишта обично се повикуваат на договорот Клодиус-Попов (склучен помеѓу германскиот пратеник и бугарскиот министер за надворешни работи). Врз основа на тоа, тие тврдат дека Германија била окупатор, давајќи и на Бугарија ограничени права за управување со овие територии. Но, во пракса, овој договор, склучен на 24 април 1941 година, беше таен, билатерален, економски договор склучен штом Германија дозволи влез на бугарските трупи на териториите на Грција и Југославија.
Документот не се занимава со какво било отстапување на Бугарија на „административни“ земјишта, ниту со пренесување на правата од Германија во Бугарија на поранешна југословенска или грчка територија. Напротив, договорот пренесува права само од Бугарија на Германија. Откако бугарските трупи влегоа со дозвола на Германија, според чл. 42 и чл. 43 од сегашните регулативи на Хаг од 1907 година, во кои е членка Бугарија, тие, всушност, ја практикувале бугарската окупаторска моќ и спроведуваат ефективна контрола, во согласност со меѓународното право. Договорот Клаудиј-Попов премолчено ги разбра бугарските окупаторски власти како веќе утврдени.
Како окупаторска сила Бугарија и ги отстапи економските права на Германија.
Затоа, некои од правата што произлегуваат од имплицитната бугарска окупаторска моќ и нејзината ефективна контрола врз овие територии беа пренесени од Бугарија на Германија, со оглед на германското војување. Како окупаторска сила Бугарија и ги отстапи економските права на Германија. Не случајно во договорот се зборува за „поранешните југословенски територии окупирани од Бугарија“ и „териториите на Грција окупирани од Бугарија“. Изразот во договорот „земји освоени од Бугарија“ зборува за де факто моќ што ја спроведува бугарската армија над сите овие територии.
Германија ја изврши воената инвазија, но потоа и ја предаде де факто власта на Бугарија, бидејќи таа беше нејзин воен сојузник. Во овој случај, не станува збор за некаква љубезност од Берлин до Софија, која не е трајна.
Напротив. Германија нема никакви претензии кон Македонија, а германските воени планови предвидуваат ослободување на германските ресурси за следните фази на војната. И за да се постигне ова, Бугарија доби де факто контрола врз териториите што ги смета за свои. Затоа, може да се каже дека според законот, горенаведените територии се окупирани, но всушност тие се припоени кон државата Бугарија и таму се применува нејзиното законодавство. Во документите од крајот на Втората светска војна, кои датираат од 1950-тите, овие активности беа опишани како „превентивна анексија“, што во 1941 година беше отстапување од сегашното меѓународно право.
Што значи ова во поглед на Евреите и нивната депортација?
Воената окупација, што не е нужно негативен поим според меѓународното право, доведува до соодветно однесување на бугарските власти. Тие произлегуваат од законите и обичаите на војување. Окупаторот се обврзува да ги почитува нормите на меѓународното право. Меѓу нив е и заштитата на лицата и имотот во окупираните територии, забрана за припојување на споменатата територија; заштита на цивилното население; неповредливост на приватната сопственост.
Токму превентивната анексија им овозможува на населението на окупираните територии да биде лишено од меѓународна правна заштита.
Затоа не случајно голем број бугарски историчари ги пропуштаат специфичните активности поврзани со наметнувањето анти-еврејско бугарско законодавство во „новите земји“. Исто така, им недостасува организациската и логистичката поддршка на самата депортација. Објаснувањето за неспасување на македонските и егејските Евреи поради недостаток на бугарско државјанство не ги зема предвид фактите и не одговара на целата вистина. Конечно, според адвокатката Здравка Крастева, меѓународните обврски на бугарската држава од март 1943 година за заштита на цивилното население на териториите окупирани од неа не произлегуваат од државјанство, туку директно од тогашното и сегашно меѓународно хуманитарно право и законите и воени обичаи. Всушност, токму превентивната анексија спомената погоре им овозможува на населението на окупираните територии да биде лишено од меѓународна правна заштита.
По април 1941 година, бугарската држава целосно го примени своето анти-еврејско законодавство против Евреите од „новите земји“. Тие се лишени од граѓански, економски, политички, образовни и културни права и им е одземен имотот. Тие исто така не стекнуваат бугарско државјанство. Конечно, оваа политика завршува со сеопфатна студија и пренесување во Германија. Скоро сите ја наоѓаат својата смрт во нацистичките логори на смртта. Сликата за бугарското однесување уште повеќе се влошува, бидејќи станува збор и за луѓе лојални на бугарската влада.
