Самовработувањето во приватни компании и занаети, кое навистина им донесе збогатување на некои албански приватници, но пред сè им понуди релативна независност од институциите на општествениот или државниот сектор на мнозинството од нив
МЛАДЕН ЗЛОБЕЦ
Во југословенскиот период, па дури и по распадот на државата, социо-економската улога на албанските мигранти кои водеа слаткарници и слични бизниси беше третирана преку предрасуди за мафијашкото потекло на парите, кланскиот карактер на Албанците и вродената глад за пари. Многу поубедливо објаснување сугерира дека станува збор за бизнис модели кои ја замениле социјалистичката модернизација, која во нивниот случај не успеа.
Се осмелувам со прилично сигурност да проценам дека меѓу читателите нема многу што имаат неколку пријатели Албанци или Албанки од Косово или од Македонија. Оваа оценка е веројатно уште поверодостојна во случајот со Словенија. Каде и да бараме политички, економски или културни објаснувања за оваа околност, не можеме да негираме дека такво искуство постои на ниво на секојдневниот живот на луѓето. Иако другите имигранти од другите делови на поранешна Југославија се нарекуваат и погрдни термини „јужњаци“ или „чефури“ во Словенија, јазот меѓу словенските мигранти и мнозинското население е значително помал во споредба со јазот кон албанските имигранти.
Разговорите со самопрогласените (културни) левичари, алтернативи и други левичарски групи на светоглед, од кои нема недостиг во Словенија, покажуваат колку албанските мигранти се туѓи во очите на локалното население. Од нив често се слушаат изрази на наклонетост кон Тито, црвената ѕвезда и југословенското братство и единство. Но, кога станува збор за Албанците (почесто ги нарекуваат „шиптари“), се активираат ориенталистичките стереотипи за кланови, албанското преземање на Изола, Крањ или некој друг град, а често се спомнуваат и мафијашки бизниси. Тоа што Албанците се перципирани како „аутсајдери“ во контекст на поранешна Југославија не е само особеност на словенечката (културно) лева сцена. Напротив, приказната е значително поширока, како што неодамна на овој портал покажа мојот колега Бартул Човиќ преку неговата теза за Албанците како „слонот во просторијата на југословенската историја“.
Во оваа статија, првенствено нè интересира социјалната историја. Истражувањето на животните искуства на албанските мигранти во Словенија служи како почетна точка за разгледување на положбата на Албанците во Југославија и социјалните нееднаквости што постоеја во Југославија и покрај социјализмот и за кои самоуправниот општествено уредување не успеа да понуди убедлива социјалистичка алтернатива.
АЛБАНСКАТА ИМИГРАЦИЈА ВО СЛОВЕНИЈА На последниот југословенски попис на населението во 1981 година, имало речиси 8 отсто Албанци, односно колку Словенци, а повеќе од Македонци или Црногорци. Но, за разлика од нив, Албанците во Југославија немаа матична република, иако Косово со мнозинско албанско население имаше статус на автономна покраина во рамките на Србија, исто како Војводина. Албанците во Југославија најмногу живееле во Косово и во Македонија, во деловите на Југославија кои биле економски најнеразвиени. Тоа не е безначајна околност, ако се земе предвид дека економските разлики меѓу најразвиената Словенија и најнеразвиеното Косово ги надминаа внатрешните разлики на која било друга европска земја, вклучително и пословично нерамномерно развиената Италија. Затоа, не е чудно што Словенија и Хрватска беа преферирани дестинации за мигрантската работна сила за албанското население од Косово и Македонија. Често се работи за физичка, неквалификувана работа од сезонски карактер, најмногу во градежништвото, но и во рударството или тешката индустрија. Во оваа смисла, албанската работна сила во Словенија имаше слична судбина со другите југословенски внатрешни мигранти во Словенија, освен што тие веројатно беа позиционирани пониско во работната хиерархија.
Читателите веројатно од сопственото животно искуство знаат дека Албанците често биле вработени во приватни фирми или занаетчиски работилници, најчесто во слаткарници, пекари, киосци за брза храна, како продавачи на пазар или слично. За разлика од вработувањето во социјалниот сектор, приватниот сектор на (само)вработување понуди подобри можности за социјална мобилност за дел од албанското население, иако под многу полоши работни услови и обично без стандарден пакет работнички права.
Албанците беа натпросечно застапени во приватните занаети во споредба со другите југословенски внатрешни мигранти. Во Словенија најпрвин најмногу се вработувале во семејни слаткарници, а малку подоцна во киосци за брза храна и угостителство.
Тогаш, кои беа политичките, економските и културните околности што предизвикаа миграцијата на дел од Албанците во Југославија да биде особено обележана со работата во приватниот сектор? За илустрација, вреди да се осврнеме на три вообичаени предрасуди. Накратко:
1) Склоноста кон (само)вработување во приватниот сектор беше сфатена како глад за висока заработувачка, наместо да се сфати како израз на недоверба кон југословенските институции и социјалниот/државен сектор.
2) Евентуалниот финансиски успех на албанските приватници мигранти веднаш беше протолкуван низ призмата на наводното мафијашко потекло на парите, наместо да се фокусира на самоексплоатација, долги работни часови и тешки работни услови.
3) Вообичаено е Албанците кои се занимаваат со семејни работи тоа да го прават на клановски начин. Сепак, малку внимание се посветува на фактот дека со потпирањето на семејните врски, приватните бизниси овозможија социјална мобилност каде што социјалистичката модернизација не успеа.
Што всушност значат овие објаснувања? Во одредени епизоди на југословенскиот социјализам, албанското население беше изложено на значителна недоверба кон југословенските власти, а често и на директна репресија. На релативно мирниот период на културен процут помеѓу 1966 и 1981 година му претходеше насилството на Ранковиќ, додека 1980-тите беа обележани со косовската криза и сè помоќните и помалку селективни репресалии. Поради тоа, две третини од времетраењето на социјалистичка Југославија беа обележани со кризни услови и меѓусебна недоверба меѓу државните власти и Албанците, кои беа потенцијални иредентисти или контрареволуционери на власта, честопати без оглед на политичката припадност. Во овој контекст, треба да се разбере самовработувањето во приватни компании и занаети, кое навистина им донесе збогатување на некои албански приватници, но пред сè им понуди релативна независност од институциите на општествениот или државниот сектор на мнозинството од нив.
Понатаму, бизнисот во приватниот сектор овозможи социјална мобилност не поради криминалните активности, туку главно поради бизнис моделот заснован на достапни производи за широка потрошувачка, како што се десертите за растечката куповна моќ на работничката класа или брзата храна за домородниот и имигрантскиот пролетаријат. Овие производи би можеле да бидат евтини поради ниските трошоци за работна сила, екстремно долгото работно време и честото неплаќање на членовите на семејството во парична форма.
Ова нè доведува до третата предрасуда за клановскиот карактер на албанското општество. Вистина е дека односот помеѓу приватните компании и семејствата честопати беше многу интимен, но најмногу во контекст на потребите на бизнис моделот опишан погоре заснован на самоексплоатација. Во исто време, самата легитимност на изразот „самоексплоатација“ е доведена во прашање, бидејќи, тој целосно игнорира дека за дел од југословенското население, вклученоста во приватниот сектор, без разлика дали е дома или во други републики, беше ретка можност за социјална мобилност. Но, оваа можност во случајот на албанските занаетчии можеше да се реализира само до тој степен што поширокото семејство со традиционални семејни односи беше вклучено во приватниот бизнис, што овозможи пренос на знаење и централизирано управување со ресурсите на семејно ниво. На овој начин се овозможи проширување, а со тоа и вклучување на нови членови на семејството. Занаетите со мигрантите честопати беа интегрирани во домашното земјоделско или агро-пасторално производство дома. Според тоа, постоеше симбиотска врска помеѓу приватните претпријатија/занаетчиството и семејните структури, кои понудија ниво на социјална мобилност што социјалистичката модернизација не можеше да го понуди.
Наместо ретроградната приказна за клановскиот систем, затоа треба да се праша за какви потреби беше мобилизирано традиционалното семејство меѓу југословенските Албанци и зошто социјалистичката модернизација не успеа да ги задоволи овие потреби. Класичната пролетеризација, која, на пример, посилно ја доживеа православното население во македонскиот контекст, би значело неизбежно распаѓање на заедницата и социјалната сигурност за Албанците, а со оглед на ниските ветувања за социјалистичка модернизација, ова не вредеше да се ризикува.
ПРОТИВ ВИКТИМИЗАЦИЈА Факт е дека Албанците во Југославија често беа третирани како население од втор ред, а нивното натпросечно учество во приватниот сектор делумно ја отсликува таа реалност. Но, тоа не е целата вистина. Како што не сакаме да го криеме негативното албанско искуство во југословенскиот период, не сакаме да го прифатиме и виктимизациското толкување според кое Албанците во Југославија секогаш и засекогаш биле маргинализирани или дека постојано и секаде биле подложени на репресија. Дека приказната е многу посложена докажува самото постоење на бројни успешни занаети во времето на Југославија кои успеале да извлечат многу семејства од сиромаштија.
Како што илустрира мојот колега Човиќ, југословенските власти на некои места направија значителни напори да ја намалат економската нееднаквост меѓу југословенскиот север и југ и да се обидат да го елиминираат неправедниот третман на Албанците врз основа на националниот клуч. Ова е и причината зошто дискусиите кои неодамна се обидоа да го применат концептот на раса во случајот со југословенските Албанци се на многу лизгава почва. Многу брзо паѓаме во замката на виктимизација, која заборава на постапките на самите мигранти. Во разговорот со многу Албанци, јас самиот слушнав и негативни и позитивни спомени од социјалистичка Југославија, често од исти луѓе. Меѓутоа, од перспектива на Словенија или Хрватска, социјалистичка Југославија беше нешто сосема поинакво од перспективата на Македонија или Косово.
