Се друго своевремено – според овој универзитетски професор и поранешен министер за енергетика – е дадено како подарок!
Цената од 400 милиони евра беше договорена само за имотот во сопственост на НИС а.д. што му припаѓаше на крајот на 2007 година, кога речиси сè беше државен, општествен или имот на поранешно јавно претпријатие. Русите купија само билет за понатамошни преговори и некои автомобили. Тоа го кажав и на седницата на Владата. Сега најлошото можно решение и за Србија и за Русија е НИС да не работи.
Едно од најважните прашања за енергетиката на земјата, но и за целокупната економска иднина, судбината на српската нафтена индустрија е решена речиси една година во еден вид „бермудски“ триаголник Русија-САД-Србија, далеку од очите и ушите на јавноста, која најчесто се слуша преку гласини, по правило од неименувани извори „блиски“ до една од страните во преговорите. Во меѓувреме, поради американските санкции, кои стапија на сила на почетокот на октомври, пред еден месец, на 25 ноември, Рафинеријата во Панчево, единствената во Србија, престана со работа.
Што ќе се случи со НИС, дали мнозинскиот сопственик руски Газпром ќе постигне договор за продажба на својот удел на друга странска компанија до 15 јануари 2026 година, или владата во Србија ќе биде принудена да го национализира… Ова се само дел од прашањата од милион долари, на кои „Радар“ побара одговори од Александар Поповиќ, поранешен министер за енергетика и рударство во владата на Воислав Коштуница, член на Советот на Универзитетот во Белград и професор на Факултетот за хемија.
Освен фактот дека тој беше министер за енергетика до 7 јули 2008 година, во времето кога се преговараше за темелите на енергетскиот договор меѓу Русија и Србија, а подоцна и за продажбата на мнозинскиот удел во НИС на рускиот Газпромнефт, се чини дека е тешко да се најде подобар соговорник на оваа тема од Поповиќ, бидејќи завршил средно училиште во Москва, каде што и ги започнал студиите, а подоцна магистрирал на Флорида и докторирал во Белград.
Доколку бевте министер во оваа влада кога се предлагаше буџетот за 2026 година, дали би побарале да се планира и опцијата Б, доколку проблемот со НИС не се реши, поради неговата голема важност за јавните финансии?
– Би било логично, а не е невозможно, доколку Владата предвидела таква можност, но не зборува за тоа јавно, за да не ги ослаби можните преговарачки позиции, доколку учествува во преговорите, или да внесе дополнителни немири. Не е исклучено дека имаат подготвено ребаланс, во случај на реализација на тоа помалку поволно сценарио.
Од јануари, кога беа објавени санкциите на САД, многумина го критикуваат енергетскиот договор со Русија, кој овозможи продажба на НИС.
Луѓе од врвот на сегашната влада, како и од претходната, кои во септември 2008 година гласаа за тој договор во Собранието, ја обвинуваат поранешната влада за тоа. Кој беше вашиот став за ова, со оглед на тоа што бевте министер за енергетика до средината на 2008 година?
– Ќе се држам до фактографијата, а не до меморијата. Првото важно нешто што треба да се разбере е дека секоја влада, вклучително и сегашната и оние пред неа, функционира според Законот за министерства, кој обично го усвојува Собранието на почетокот на работата на новата влада. Овој закон прецизира кое министерство е одговорно, во која мера, за што. Честопати тие области на одговорност не се онакви какви што јавноста ги смета, можеби дури и не се логични. Во мое време, Министерството за рударство и енергетика не беше одговорно за контрола на работењето на НИС, кое беше акционерско друштво од октомври 2005 година, туку само за јавните претпријатија, како што се ЕПС или ЕМС.
Не беше одговорно за никаква приватизација на ништо, туку беше за енергетската безбедност на земјата. Од гледна точка на авторитетот на тоа министерство, секој договор што би гарантирал сериозна модернизација на НИС, зголемена безбедност на снабдувањето со гас и реновирање на складиштето за гас во Банатски Двор беше прифатлив бидејќи ја зголемуваше енергетската безбедност на земјата. Друг лесно проверлив факт е дека мнозинството во таа влада беше ДС, со своите партнери, а не ДСС. Сега кога човек кој се повлече од јавноста и за кого е познато дека не реагира, е нападнат за сè…
Дали мислите на Воислав Коштуница?
– Да. Најлесно е, но и најнесоодветно, да напаѓате некого за кого однапред знаете дека нема да одговори. Во никој случај не ја намалувам одговорноста на ДСС за она што беше направено во периодот кога беше на власт, во согласност со уделот што го имаше. Доколку ДС и партнерите беа против договорот за соработка во нафтената и гасната индустрија со Руската Федерација, можеа да нè надгласаат во владата, како што и направија, па владата падна кога го прифатија Договорот за стабилизација и асоцијација со ЕУ. Со тоа, тие индиректно признаа дека земјите од ЕУ, кои во тоа време ја признаа таканаречената независност на таканареченото Косово, го сторија тоа во согласност со Повелбата на ООН, Завршниот акт од Хелсинки и Резолуцијата 1244, бидејќи во Преамбулата на ДСА пишува дека сите земји потписнички ги почитуваат сите тие документи. Ние бевме против ДСА, а ниту еден министер од ДС никогаш не беше против никаков договор поврзан со аранжманот за нафта и гас со Руската Федерација.
За ССП гласаа 140 пратеници, а за енергетскиот договор со Русија гласаа 214 пратеници, вклучувајќи ги и оние од опозицијата, од ДСС, СРС, парламентарниот клуб Напред Србијо, а меѓу нив Томислав Николиќ, Александар Вучиќ, Јоргованка Табаковиќ…
Не заборавајте дека, освен делот за НИС, во тој договор беше напишано дека Србија ќе добие магистрален гасовод, дека Русите ќе инвестираат во проширување на складиштето за гас во Банатски Двор. И, многу важно, дека НИС вклучува само она што било во негова сопственост до 31 декември 2007 година.
Тука почнуваат првите проблеми, бидејќи средствата на НИС беа наведени една деценија откако Русите формално ги презедоа?
– Како Вук Караџиќ, читаме што е напишано во договорот, не го толкуваме „духот на договорот“. На крајот на 2007 година, кај НИС а. д. имаше мал дел од имотот, главно недвижен имот. Речиси сè што е НИС а. д. користено за своето работење било државен, општествен или имот на поранешното јавно претпријатие НИС, кој никогаш не бил префрлен на НИС а.д. Според текстот на Договорот, и како што прекрасно напиша Зоран Ѓорѓевиќ, поранешен министер, пред некој ден, „општеството се лекува само со точност“, руската страна купила само билет за понатамошни преговори и некои автомобили за 400 милиони евра. Како министер, тоа го кажав и на седницата на Владата.
Што подоцна се случи во преговорите и како беше договорен договорот за продажба, не можам да сведочам, бидејќи не бев во владата, ниту имав пристап до информациите. Не заборавајте дека сето ова се случи во 2007 и 2008 година, и оттогаш ДС, СПС и СНС имаа доволно време, ако не го раскинат Договорот, барем да започнат преговори за измени, особено поради фактот што руската страна не го исполни својот дел од обврските, бидејќи не го изгради ветениот Јужен тек, но со големо задоцнување и со значителна загуба на приходи за српскиот буџет, Турскиот тек. Не треба да се заборави во целата анализа дека САД еднаш ветија дека преку гасоводот Набуко, ќе обезбедат снабдување на Европа со неруски гас. Беше планирано гасоводот да поминува низ романскиот дел од Банат, ставот на Србија, владата на Коштуница беше дека сме подготвени да се поврземе со гасоводот некаде во близина на Решице, за да ги диверзифицираме изворите на снабдување. Американците не го исполнија своето ветување, никогаш немаше гасовод. Барем Русите го изградија својот, со задоцнување и во различен аранжман.
Дали ова значи дека пред 11 години, кога дефинитивно стана јасно дека нема ништо од Јужен тек, требало да се започнат разговори за измени во енергетскиот договор?
– Државата можеше да го направи тоа, но веројатно беше проценето дека сè што руската страна направи за модернизација на НИС беше доволно за да се компензира штетата предизвикана од недостатокот на градба. Не заборавајте во каква состојба беше НИС пред Русите да го преземат, разорен од санкциите на ОН и бомбите на НАТО, и каква е денес. Сè уште не сум слушнал силен аргумент дека од гледна точка на технолошката модернизација и ефектите врз буџетот на Србија и нашиот развој, ова беше лоша инвестиција.
Дали велите дека во спротивно некој како Милорад Грчиќ можеше да дојде на чело и НИС ќе доживееше судбина слична на ЕПС?
– Србија немаше пари, а можеби и експертиза, сама да го модернизира НИС и да го претвори во успешна компанија каква што беше досега. На крајот на краиштата, за сето ова немаше да се зборува ако американско-руската пресметка не се случеше зад наш грб.
Со оглед на тоа што пинг-понгот очигледно нема да заврши додека не се реши прашањето за сопственичката структура на НИС, дали би било подобро да се да се направи на 11 јануари оваа година, наместо да се чека на 15 јануари следната година?
– Не знам, навистина не знам што се случува далеку од очите на јавноста, кој со кого преговара и за што, кои опции се на маса, дали НИС е дел од поширок пакет, дали и што е направено и пробано од јануари оваа година. Не сум ни адвокат, па можам да протолкувам дали американските санкции се „виша сила“. Пред да фалам или обвинувам некого, ќе почекам моментот кога ќе се види резултатот и како е дојдено до него.
Што ако се покаже дека единствениот начин да се обезбеди ова е Србија да го преземе мнозинскиот удел во НИС?
– Најлошото можно решение и за Србија и за Руската Федерација, според мое длабоко убедување, е дека НИС не функционира. Сè друго е прашање на флексибилност, меѓусебно разбирање и упорност во барањето решение.
Како е можното решение за НИС влијае дополнителното заострување на односите, од една страна пораката на Путин дека очекува Србија да го исполни својот дел од обврските и да го заштити НИС, а од друга страна најавата за нови санкции од САД и забраната за увоз на кинески гуми од Линглонг до Зрењанин?
– Во одговорот на претходното прашање, споменав флексибилност, а вие споменувате заострување. Не мора да се биде експерт за полимерна хемија за да се види дека станува збор за спротивставени концепти. Дополнително прашање е дали, со дејството на нашите инспекции, а имајќи го предвид големиот број поплаки за Линглонг, можевме да го спречиме барем овој удар врз српската економија.
Како член на Советот на Универзитетот во Белград и професор на Хемискиот факултет, како гледате на студентските протести, кои траат повеќе од една година?
– Нашето општество, за мое жалење и за разочарување на сите оние кои не нè сакаат, е длабоко болно, со скршени и претходно едвај воспоставени институции, општество во кое владее неправда, а само ретко и по исклучок, закон. Студентските протести се само последица, реакција на сериозна болест, тие протестираат против болеста. Знаевме за предавањето на зачуваните институции во Космет на сепаратистите, за неуставното прифаќање на француско-германските планови и на Охридскиот договор, за повлекувањето на Србите на митинг во Белград, токму на денот кога Курти ќе почне да ги окупира општините, а нема кој да ги брани. Знаевме за партиските вработувања и за односот кон слободните медиуми, но не знаевме, а студентите го разоткрија тоа, дека брзата железница можеше да чини 330 милиони, а ќе чини повеќе од 1,1 милијарда евра.
Исто така, постои документ кој вели дека така треба да биде, дека треба да се задолжуваме и да трошиме повеќе од 800 милиони евра повеќе, го споменува г-ѓа Зорана Михајловиќ во Политика, но никој не може да го види тоа, дури ни студентите кои го побараа тоа. Што е тоа освен симптом на болно општество?
– Јавноста не може да види како се трошат владините пари. Во еден момент, поранешниот министер Горан Весиќ, во емисијата „Око“ на РТС во јули 2024 година, рече дека не е одговорен за тоа што цената на Моравскиот коридор е двојно повисока од договорената цена, ја префрли одговорноста на министрите пред него, но не го негираше проблемот. Подоцна во истата емисија, претседателот Вучиќ јавно призна дека дури и за проекти вредни повеќе од 25 милиони евра, не се прават студии за изводливост, иако тоа е задолжително со закон. Многу од овие проекти нема да можат да ги вратат долговите со кои се финансирала нивната изградба со сопствени приходи. Затоа, кога ќе доспеат тие кредити, ќе мора да штедиме за нешто друго. Колкави ќе бидат загубите на националниот стадион? Не беше ли подобро да се инвестира во наводнување, колку подобра би била Србија ако 800-те милиони евра преплатени за железницата се инвестираат во земјоделството и преработувачката индустрија? Студентските протести се, според тоа, последица и мора да ги разгледаме причините. Колку сме среќни што живееме во нормално уредено општество, што владее правото, што сите институции си ја вршат својата работа и што Универзитетот е најголемиот проблем. Не се справуваме со универзитетска криза, туку со државна криза.
Не ви се чини ли дека владата ги третира државните универзитети како едни од своите најголеми непријатели и со задоволство би ги заменила со некои странски, кои е подготвена да ги финансира од буџетот, дури и ако немаат потребна акредитација?
– Суштината на проблемот е што според предлогот на Владата, тие не би морале да бидат акредитирани во Србија, па затоа законите на Србија нема да важат за нив. Конкуренцијата е секогаш добредојдена и би било одлично ако во Србија дојде светски универзитет, рангиран подобро на Шангајската листа од оној во Белград, бидејќи, тоа би нè принудило и нас на УБ да бидеме подобри. Со години, државата не им плаќаше на универзитетските факултети во Србија она што беше нејзина законска обврска, честопати плаќајќи четири пати помалку и доведувајќи ги факултетите на работ на банкрот и не можејќи да организираат експериментална настава, да направат големи поправки. Сега, по студентските протести, ситуацијата е вратена во законска рамка. Зошто не порано? Зошто цената на трудот во високото образование беше 15,9 проценти пониска од цената на трудот во другите делови од образовниот систем? Навистина не разбирам зошто е во интерес на државата да го уништи најголемиот тинк-тенк, најголемата база на знаење што ја има.
Како поранешен потпретседател на ДСС, како гледате на одвојувањето на студентите од опозициските партии?
– Тоа е нивно право, јас не ги ограничувам слободите на другите луѓе. Тие не спречуваат никого да продолжи да се занимава со политика и да се кандидира за функција на идните избори.
Што беше првото нешто што ви падна на памет кога беше објавено дека компанијата на зетот на Трамп се откажала од идејата за изградба на луксузен комплекс на местото на Генералштабот? Претседателот се заканува дека ќе ги тужи сите одговорни за тоа, бидејќи наводно ја оштетиле државата за една и пол милијарда евра. Дали се чувствувате одговорни и за откажувањето на Џаред Кушнер?
– Јас бев апсолутно против тој проект, кој вклучуваше уништување на друг дел од старото јадро на градот. Не знам за каква тужба станува збор. Не работам за Гардијан и Дејли Меил, не го познавам Кушнер и не преговарав со него, не ја отстранив нелегално заштитата од комплексот на Генералштабот, не ја поткопав економски земјата задолжувајќи ги идните генерации за многу често бесмислени, преплатени и непрофитабилни проекти.
