Откако јавно се сомневаше во комунистичката догма, Милован Ѓилас изврши политичко самоубиство во 1953 година. Поточно: за критикување на бирократијата на Комунистичката партија на Југославија, привилегиите на нејзиното раководство и нивното издигнување над општеството, тој помина девет години во затвор
СВЕТЛАНА ЈАНИЧИЈЕВИЌ
Антикомунистите не им простуваат ништо на комунистите, туку на самите себе сè. Ѓидо има напишано неколку мемоари кои се многу искрени. Тој пишува и размислува критички. Ми се чини дека неговата самокритичност понекогаш има нешто егоистично – преголема самоапсорпција и набљудување во минатото дава претерано возвишување од морална гледна точка… Но, ништо нема да ги задоволи антикомунистите. Ако зборуваме за Втората светска војна, партизаните секако имаат многу за жалење, но сепак многу помалку од сите други конфликтни страни“.
Откако јавно се сомневаше во комунистичката догма, Милован Ѓилас изврши политичко самоубиство во 1953 година. Поточно: за критикување на бирократијата на Комунистичката партија на Југославија, привилегиите на нејзиното раководство и нивното издигнување над општеството, тој помина девет години во затвор. Но, токму поради неговото верување во истата догма, Ѓилас бил затворен меѓу двете светски војни како студент на Белградскиот универзитет, револуционер и комунист.
За тој период сведочи во својата автобиографија Идеалот и професијата – сеќавања на еден револуционер, напишана во 1955/6 година, во периодот меѓу напуштањето на власт и одењето во затвор. Седумдесет години подоцна, повторното издание на оваа книга на Ѓилас го уредуваше неговиот син Алекса, а го објави Вукотиќ медиум.
Ѓидо ги пишува „Идеалот и професијата“ во исто време со „Нова класа“, неговата остра – можеби премногу остра – критика на комунистичката бирократија, пред се советската, но и нашата“, вели Алекса Ѓилас за „Време“. „Книгата ќе му донесе светска слава и седум години затвор. Тито рекол дека во источна Европа Ѓидо ќе го стрелаат за таква книга и не погрешил. Портретите на револуционерите во Идеал и професија, а ги има околу стотина, се можеби најубавиот дел од книгата. Во однос на реализмот, фината психологија и длабоките согледувања, тие ме потсетуваат на описите на револуционерите во Воскресението на Толстој. Ѓидо пишува без трошка идеализација, не пропушта ниту една мана или слабост, со задоволство спомнува комични детали, но сепак овие негови предвоени другари – храбри активисти, прогонети илегалци, измачени затвореници – се романтични херои кои се жртвуваат за идеали и не се заинтересирани за моќ и материјални добра. Повеќето ќе умрат во војната, но многу од оние што ќе преживеат ќе станат токму такви бирократи што тој ги критикува во „Новата класа“. За Ѓидо, овие две сосема различни лица на револуцијата и комунизмот се подеднакво автентични. Тој ги сакаше размислувањата на Албер Ками за тоа дека Прометеј станал Цезар…
„ВРЕМЕ“: Во Америка и Германија, „Идеал“ и „Професија“ излегуваше во седумдесеттите години на дваесеттиот век, а кај нас дури сега. Каква резонанца имаше книгата на Запад во тоа време?
АЛЕКСА ЃИЛАС: Југословенската револуција е првата успешна комунистичка (или социјалистичка) револуција по Октомвриската револуција од 1917 година. Голема борба на партизаните има и во Втората светска војна. Па, отпорот кон Сталин во 1948 година и потрагата по независен југословенски социјалистички пат. И тогаш водечкиот менаџер Милован Ѓилас се залага за демократски реформи и поради тоа оди во затвор. Од една страна, тој е осамен бунтовник, без организација зад себе, но од друга страна, тој сè уште знае и чувствува дека има прикриена поддршка во делови од партијата, меѓу интелигенцијата и пошироко, меѓу народот. .
Ако се земе предвид ваквата „заднина“, не е ни чудо што револуционерното патување на еден млад човек од сиромашна Црна Гора предизвика голем интерес кај Западот. Освен тоа, седумдесеттите се години на левицата. Студентски протести насекаде на Запад, демонстрации против американското учество во војната во Виетнам, широка поддршка за антиколонијалната, револуционерна борба на народите од Третиот свет. Не помалку важно, на Запад има културна револуција која ги менува, во смисла на поголема еднаквост, односите меѓу класите и расите, меѓу половите, во економијата и во државните институции.
Затоа, „Идеалот и професијата“ е пофален од водечките западни интелектуалци како прекрасно напишана книга, вреден историски документ и добра анализа. Но, пред сè, како повик за политички ангажман заснован на идеали со подготвеност за лични жртви. Во Германија, книгата имаше и џебно издание со мека корица. На корицата пишува дека тоа е „живот од најдлабоки длабочини и највисоки височини, полн со идеали, полн со храброст, полн со познавање на вистинските вредности“. Се разбира, ова ни звучи претерано, патетично, дури и смешно. Но, така многу луѓе ја сфатија книгата во тоа време. Дополнително, станува збор за тоа што Германија се обидува да го создаде својот нов идентитет, прогресивен и хуман, кој конечно би ја извлекол од темнината на нацизмот и не би се задоволил само со придобивките од потрошувачкото општество.
Бурниот живот на вашиот татко започнал во времето што тој го опишува во книгата, односно во 30-тите години – дошол во Белград да студира со намера да стане писател, но отпорот кон диктатурата на кралот Александар Караѓорѓевиќ го довел до револуционерната патека. Иако засекогаш ќе остане писател и политичар, за него најмногу се зборуваше како комунистички дисидент. Што го сметате за неговото најважно наследство. Ѓидо рече дека една од неговите приказни му била поважна и повредна од сите написи што ги напишал. И своето книжевно творештво го стави на пиедестал – како нешто за што најмногу се грижеше. Не се сомневам дека беше искрен, но можеби тоа не беше сосема точно. Затоа што ако пишувањето литературни дела му беше најважно, дали ќе пишуваше политички текстови за кои беше затворен девет години и за кои не можеше да објави ништо во својата земја три и пол децении – ниту роман, ниту приказна, дури ни вистински инспириран превод на Милтоновиот „Изгубениот рај“ на кој работеше три години?
– Мислам дека дисидентската активност на Ѓидо е сепак најважна – борбата за повеќе слобода, со зборови и перо, јавно, со големи ризици. Па, тој се смета за татко на дисиденција во Источна Европа! Ѓидо не создаде никакво движење или борба за да дојде на власт. Всушност, тој не се ни грижеше за владата. Но, тој успеа да ги натера луѓето да размислуваат критички и овде и во светот, дури и оние на власт. Тоа е голема работа – кога ќе размислите! И патем, не треба да се потценува нефикцијата, новинарството, работата во медиумите. Да речеме, некој ангел ми нуди да изберам помеѓу две работи. Првиот – да се напише книжевно ремек дело, на пример, некоја нова Војна и мир или На мостот Дрина, што ќе се чита и фалат во далечна иднина. Вториот – да се напише серија написи или да се води телевизиска програма, која во иднина нема да се чита или гледа, но во наше време значително ќе ги подобри националните односи во „регионот“, да речеме меѓу Хрватска и Србија. Без двоумење би му кажал на ангелот дека го избирам второто.
Книгата зборува за периодот на сестојануарската диктатура и како политичките затвореници ја примиле веста за убиството на кралот Александар. Дали мислите дека има премногу романтизирање на историската улога на кралот Александар?
– Комунистичката партија беше одлучно против индивидуалниот терор, а со тоа и против убиството на кралот Александар во октомври 1934 година. Беше уште порешително против фашизмот, а атентаторот беше од круговите на македонско-бугарската екстремна десница, поврзан со усташите, индиректно. со Италија на Мусолини. Но, многу комунисти во Митровица, Лепоглава и на други места беа уапсени, мачени и осудени за време на диктатурата на Александар – од кралската полиција и специјалниот суд основан од кралската влада. Затоа и покажаа одредена радост кога Александар беше убиен. Но, тоа беа лични емоции, а не политика на Партијата.
Да додадам – комунистичките атентати во раните дваесетти години (успеаа на министерот за полиција Милорад Драшковиќ, не успеаја на кралот Александар) беа дело на поединци и групи кои дејствуваа самостојно, без одобрение на ЦК. Колку што знам, Комунистичката партија на Југославија, од нејзиното основање во 1919 година до капитулацијата на Југославија во Априлската војна 1941 година, не уби никого. А колку комунисти беа убиени!
Кралот Александар секако не бил фашист, па затоа неговата диктатура не била монархофашистичка, како што ја нарекувале комунистите и другите радикални противници. Денес одиме во друга крајност, во романса, како што велите. Меѓутоа, Александар беше диктатор и многу го уназади парламентаризмот и ги намали граѓанските слободи, а не придонесе за решавање на националното прашање, ниту за зајакнување на внатрешното единство на земјата. Мора да се препознае по неговата лична храброст и чувство за земјата во однос на нејзината заштита од надворешни непријатели. Дополнително, погрешно е да се гледа како великосрпски националист, иако тој се потпираше на српскиот, поточно српскиот, воен и полициски апарат. Крајна линија: кралот Александар не остави зад себе дело што може да послужи како основа или водич за модерната демократска политика.
(продолжува)
