Овој револуционер и дисидент во времето на Тито изврши политичко самоубиство во 1953 година. Поточно: за критикување на бирократијата на Комунистичката партија на Југославија, привилегиите на нејзиното раководство и нивното издигнување над општеството, тој помина девет години во затвор. Практично го мина животот по затвори, пред и после војната
СВЕТЛАНА ЈАНИЧИЈЕВИЌ
Милован Ѓилас опишува комуникација и еден вид соработка во затворот против „заедничкиот непријател“ меѓу српските комунисти и хрватските националисти кои во тоа време сè уште не биле фашисти, а подоцна станале усташи. Колку овие делови се интересни за историчарите во обид да ја објаснат тогашната заедничка цел на комунистите и националистите – распадот на Југославија?
– Не станаа усташи сите хрватски националисти. Еден дел, иако помал, станаа и комунисти. Самиот Ѓидо имаше успех во „превоспитувањето“. Тој дури успеа да го натера озлогласениот Јуцо Рукавина да почне да го цитира Ленин. Но, на крајот Рукавина сепак ќе го прифати фашизмот. За време на војната ќе убива Срби, а по војната ќе биде осуден и стрелан од комунистите. Мислам дека Ѓидо добро го објасни односот на комунистите кон распадот на Југославија. Одлуката на Коминтерната во 1920-тите да ги поддржи сите револуционерни движења во Европа, вклучително и националистичките, беше прифатена сосема неволно, во очекување на неизбежна револуција поради големите економски кризи. Самата Коминтерна брзо го смени тој став, започна со многу паметната политика на Народниот фронт (антифашизам, соработка на демократските сили, борба за мир) и го поддржа опстанокот на Југославија.
И пред и потоа, комунистичките кадри се преселија и соработуваа низ целата земја. Има безброј примери. Овој југословенизмот во праксата беше многу поважен од актуелните политички одлуки или тактики. Раде Кончар пред војната беше на чело на Хрватската партија и никому не му пречеше што е Србин. Ѓидо оди во Словенија да утврди дали има непријатели и уништувачи во партијата, а ниту еден словенечки комунист не се жали дека Ѓидо не е Словенец. Да додадам, тој утврди дека словенечката партија е чиста како солза! Што е најважно, ниту еден српски комунист не се пожали дека Тито е Хрват.
Твојот татко го опишува и периодот поминат во затвор во Сремска Митровица од 1933 до 1936 година, каде што бил затворен заедно со неговите колеги комунисти. Интересно е што во 1956 година истите тие другари ќе го пратат во истиот затвор како непријател на Партијата. Ако првото затворање го сметаше за некаква револуционерна борба, како тоа подоцна го прифати и го сфати?
– Како да има мал потсмев кога ќе кажеш дека тоа е интересно. Па, зошто да не! А Ѓидо сакаше да се шегува со својата судбина. Тој, исто така, го гледаше својот повоен затвор како револуционерна борба. Тој рече дека отворената, јавна поддршка за демократските реформи и слободата е единствениот правилен револуционерен став во комунистичкото, еднопартиско општество. Затоа, тој чувствуваше дека во суштина е на истиот пат на кој одеше како млад револуционер.
Сепак, само делумно би се согласил со Ѓидо. Тоа е вистинскиот начин, но не е единствениот начин. Затоа што во самата Партија, во владата и бирократијата имаше доста луѓе кои го менуваа системот, се трудеа да го направат поотворен, похуман, помодерен. И не само овде, туку и во Советскиот Сојуз и Источна Европа. Внимавајте, комунизмот не е поразен. Се трансформираше, ги прифати демократските промени и тоа главно мирно. Ова немаше да биде возможно ако комунистите беа догматисти, тирани и насилници.
Во времето што го опишува во книгата, тој го сметаше „држењето“ на комунистите во затвор, под полициска тортура и тортура, како највисок облик на храброст. Но, подоцна, кога ја пишува книгата, вели дека најмногу ја цени граѓанската храброст „да се брани своето мислење и идеи, до крај и покрај се. Во таа храброст е најчовечката. Барем овде, во оваа земја, таков став е секако точен – има толку многу физичка моќ и граѓанска кукавичлук. Секогаш, а особено сега“. Дали оваа теза важи и за денешното српско општество и колку граѓанската кукавичлук не попречи во демократизацијата?
– Ѓидо ја презел идејата дека граѓанската храброст е највисоката форма на храброст од Аристотел. Не е неточно дека ни недостасува таа храброст. Всушност, секогаш и секаде е премалку. Повеќе од „граѓанска кукавичлук“ ме збуни следново за Србите. Имате долги периоди на незаинтересираност, рамнодушност и несериозно верување дека сè некако ќе излезе само по себе. И тогаш одеднаш има бучни протести, насилни немири и повици за насилни методи. Навистина ни треба многу повеќе од она „тивка вода берк рони“.
Книгата е посветена на Митра Митровиќ, иако во времето кога ја пишуваше својата автобиографија, таа беше поранешна сопруга на Ѓилас. За неа пишува многу искрено и емотивно, а тие делови и даваат сосема друга димензија на книгата. Колку беше важна улогата на Митра во тој дел од животот на Милован Ѓилас?
– Митра во никој случај не беше плашлива и со текот на времето стана поцврста револуционерно-комунистка. Таа беше лојален пријател и другар на Ѓидо, интелигентен соговорник и критичар кој не се колеба. Сепак, нејзиното влијание врз револуционерниот пат на Ѓидо не беше големо. Но, тоа е дел од личноста на Ѓидо. Доби многу преку таа врска полна со емоции, разделби и долги чекања, расправии и помирување.
Ѓилас напиша дека швајцарскиот автор Ник Вагнер, кој снима биографски филм за него, за време на снимањето во Сремска Митровица го прашал дали би го советувал синот да дојде во тој затвор поради неговите идеали. Тој рече: „Да, би го посоветувал и тој ќе постапи соодветно“. Но, се надевам и верувам дека тоа нема да се случи“. Тој очигледно верувал дека неговиот отпор и затворањето имаат повисоко и пошироко значење. Што мислите вие?
– Да, повисоко и пошироко, тоа го мислеше, апсолутно си во право. Револуции, војни, затвори, идеи и идеали, пишување во ладна ќелија… Сето тоа преобразува личност. А има и религиозна, мистична димензија, иако Ѓидо не се сметаше себеси за верник. Можеби преку такви судбини луѓето стануваат дел од некои големи, древни и идни приказни, полни со тајни и откритија.
Во времето кога почна да пишува критички за Партијата и нејзината улога и потребата од промена, можеше ли Милован Ѓилас да претпостави каков ќе биде епилогот или беше наивен во верувањето дека Партијата ќе го сфати како конструктивен повик за реформи?
– Ситуацијата се менуваше од месец во месец, од недела во недела. Доаѓаа и доаѓаа писма со поддршка за написите на Ѓидо, вкупно околу триесет илјади. Но, растеше и отпорот, кај конзервативните комунисти, односно мнозинството, а на врвот на Партијата, најважно – кај Тито. Ѓидо тогаш заклучил дека ќе мора да се повлече од сите функции, но верувал дека ќе остане во Централниот комитет и дека ќе може да дебатира во печатот со водечките комунистички интелектуалци.
Дали беше наивно?
– Тоа не беше, ако се земат предвид многу демократските одлуки на VI конгрес од ноември 1952 година. Да, бидејќи Тито го запре спроведувањето на тие одлуки, тој сметаше дека демократизацијата оди предалеку.
Антикомунистите не му простуваат на Ѓилас што учествувал во создавањето на социјалистичкиот систем во земјата. Во едно од неговите подоцнежни интервјуа за „Време“, тој рече: „Не чувствувам каење што сум комунист. Во мое време немаше подобри“. Што не си прости од периодот кога беше во Партијата?
– Да има тука груба шега. Антикомунистите не им простуваат на комунистите ништо и се’. Ѓидо има напишано неколку мемоари кои се многу искрени. Тој пишува и размислува критички. Ми се чини дека неговата самокритичност понекогаш има нешто егоистично – преголема самоапсорпција и набљудување во минатото од претерано возвишена морална гледна точка… Затоа, неговата претерана самокритика е поголем проблем од неговиот недостаток. Но, ништо нема да ги задоволи антикомунистите. Ако зборуваме за Втората светска војна, партизаните сигурно имаат многу за жалење, но сепак многу помалку од сите други конфликтни страни.
Патем, имате доста вредни мемоари на поранешни комунисти – интелигентни и искрени, критички и самокритични. Така, на пример, Коча Поповиќ, Гојко Николиш, Вукмановиќ Темпо, Пенезиќ (да, Крцун), Мома Марковиќ (постариот брат на Дража), Вељко Миќуновиќ, Мирко Тепавац, Родољуб Чолаковиќ и големите комунистички писатели – Оскар Давичо, Михајло Лалиќ, Добрица Ќосиќ и многу други, многу. Тоа е значително помалку кај членовите на предвоениот естаблишмент, уште помалку кај четниците… Голем исклучок меѓу четничките команданти е Звонко Вучковиќ, мојот познаник од емиграција. Навистина вложил голем морален напор да ги напише „Спомени од војната“… Звонко е и еден од јунаците во филмот Heroes of Halliard.
Триесетите години на минатиот век беа драматични во Европа и светот, на повидок беше Втората светска војна. Дали книгата може да биде интересна од тој аспект, во овој период на раст на десницата во Европа и ширење на конфликти во светот? Има ли простор за паралели и лекции?
– Во книгата барам и често наоѓам помош во барањето одговори на прашањата со кои се занимавам со години: национални конфликти, десничарски диктатури, револуционерни движења, политички идеи и идеологии. А светот навистина сè повеќе личи на оној од триесеттите. Меѓутоа, нема никој што е точно како Хитлер. Но, затоа има изобилство на нуклеарно оружје…
Во ерата на посткомунизмот, па дури и на антикомунизмот, дали воопшто може објективно да се зборува за комунизмот? Колку реално можеме да ги измериме маните, заблудите и грешките што ги роди тој период во оваа земја, но, од друга страна, што беше цивилизациски вредно, на пример антифашизмот?
– Ретко кој кај нас или во светот има повеќе комунистичка крв од мене. Таму е Ѓидо, но и целото негово семејство – двајцата браќа, истакнати револуционери и команданти, неговата помала сестра и татко му беа убиени од албанските фашисти во војната. Но, и мајка ми и нејзиниот брат и сестра беа членови на СКОЈ, партизани… Сепак, јас сум роден во 1953 година, а веќе во 1954 година, Ѓидо од комунистички лидер стана опозиционер. И мајка ми ја напушта Партијата. Меѓу ретките луѓе што не посетуваат, речиси и да нема членови на партијата. Оттогаш комунисти и комунизам нема и нема да ги има во мојот живот.
Како политички емигрант во осумдесетите, пишувајќи во Лондон за месечниот „Наша реч“ уредуван од Десимир Тошиќ и за странските списанија, бев критичар на нашиот комунизам. Со Ване Ивановиќ ја објавивме збирката дела за Демократската реформа и книгата Зборник за човекови права. Титулите веќе кажуваат за што се залагавме. Меѓутоа, ние никогаш не сме биле антикомунисти. Напишав дури и мал програмски есеј „Против комунизмот и антикомунизмот“ некаде во раните осумдесетти.
Не е само комунистичкиот антифашизам „цивилизирачки вреден“. Направени се големи општествени промени, револуција во образованието и културата. Ова повторно создаде нова политичка свест која се сврте против официјалните форми на самиот комунизам. Комунизмот го покрена прашањето за нееднаквоста во сурова форма. Донекаде го реши, но оние што го „решија“, комунистичката бирократија, станаа нова класа, да го користам Ѓидовиот термин. Денес, нееднаквоста е можеби поголема од кога било и внатре и меѓу земјите. Но, се чини дека прашањето исчезна. Или ситуацијата уште не е искристализирана за да се постави.
Со исчезнувањето на комунизмот започна самракот на социјализмот и социјалистичките идеи. Ѓидо, како и повеќето неистомисленици, беше за демократски социјализам. Во него ја вклучија борбата за еднаквост на државите и народите, зајакнувањето на меѓународните институции, пред се борбата за мир. Што би рекле сега! Комунизмот денес не претставува никаква опасност. Всушност, речиси и да не постои. Нема веќе такви комунистички партии и не би требало да има. Затоа комунизмот може мирно да се анализира. Прашината се спушти, самрак е и Хегеловиот був на мудроста може да полета. Но, доминантната десница се плаши од левичарските идеи, па затоа и одговара да ги поврзуваат со комунизмот. Како што рече, дамнешните гревови на комунизмот, реални и замислени, се добар изговор за денешните неуспеси на десницата. Затоа антикомунизмот не само што го надживеа комунизмот туку ќе живее уште долго.
(крај)
