Група граѓани на БиХ го предложија за Нобелова награда бидејќи иако неговите беа запалени во една куќа, одбил да се освети врз граѓаните – Срби кои ги пуштил, иако биле заробеници и рекол да одат и да говоратм дека на светот има само – луѓе и нелуѓе
НАТАША АНЃЕЛКОВИЌ
Амир на арапски значи командант на војска или принц. Навистина, Амир Реко прво беше офицер на ЈНА, а потоа командант на дел од Армијата на Босна и Херцеговина (БиХ) за време на распадот на Југославија.
Во летото 1992 година, му беше наредено да го нападне мнозинското српско село Бучје во околината на Горажде. Иако неговата мајка, дедо и членовите на неговото потесно семејство беа живи запалени само три дена претходно, Реко не сакаше да се одмазди. Тој одбил да нападне стратешки важно село во кое во тоа време имало 44 цивили. Три децении подоцна, во 2021 година, во Горажде, град на Дрина со мнозинско муслиманско население, муслиманскиот Реко беше прогласен за персона нон грата.
Истиот човек беше номиниран за Нобеловата награда за мир претходно оваа година. А воедно го сметаат за херој и предавник. А можеби тој е само парадокс е најкраткиот опис на ситуацијата во Босна и Херцеговина. Низ животот на Амир Река се прекршува судбината на цела Југославија и Босна и Херцеговина.
Реко по војната живеел во странство, а потоа се вратил во Босна.
Се сретнавме во Илијаш, мала општина северно од Сараево, до која се стигнува откако ќе ги поминеме гробиштата Баре од градот и ќе се упатиме кон Вогошќе Реко со години живее на ова место, а покрај дворот минува пруга. Недалеку од таму е познатата железничка станица Подлугови, која Здравко Чолиќ ја пеел пред околу половина век.
Деветнаесетгодишниот Амир станува кадет на Воената академија во Белград, а во интернатот во населбата Бањица ќе се сретне со идни офицери од цела Југославија. „Гледајќи ги тие партизански филмови, сакав да бидам офицер, тоа беше атрактивна професија“, раскажува денес како се борел да биде меѓу избраниците како млад човек од селото.
Роден е во 1963 година во мешаното српско-муслиманско село Гудељ, во близина на Фоча, на истокот на Босна. Пешачел 12 километри до училиште – низ ливади, потоци и шуми, во зима газејќи низ купишта снег.
„Ја имав таа чанта „Мирко и Славко“ на грб, се сеќавам“, вели со насмевка. Дома го чекала работа, го чувал добитокот во ридовите што се издигнуваат над реката Дрина. „Од таа клисура, гледајќи во Дрина, играв со камен и дрво, сонував да станам некој и нешто“.
Источна Босна е област која била сцена на бројни битки и злосторства против цивилите за време на Втората светска војна, кои ќе се повторат и во војната во 1990-тите. Сеќавањето на „таа војна“ сè уште беше живо во следните децении. Реко расте со приказни за ѕверства, но и примери на хуманост. „И во тие тешки времиња, кога доаѓаа Германците или Италијанците, Србинките се облекувале како муслиманки.
„Или обратно, ако дојдоа четниците, тогаш Србите ќе ги штитеа соседите“, вели Реко.
Очите му се смешкаат додека зборува, но пали една цигара по друга.
Запишувањето на Воената академија воопшто не беше лесно.
Заедно со задолжителните одлични оценки и примерното однесување од гимназијата, мораше да помине и бројни тестови во Фоча и Белград.
„Добро се сеќавам на моментот кога ми дојде кафено плико, го отворив и видов дека сум примен на Воената академија, на мојата радост тогаш и немаше крај“, вели тој додека неговите сини очи се застаклени, скриени меѓу брчките. под сиви веѓи. Тоа беше, вели, „еден од најсреќните моменти“ во неговиот живот, а целиот регион беше горд. „Дојдоа од сите села, од сите националности да ме отпатуваат, како кога одиш во војска, а ова е нешто повеќе“, раскажува тој.
Иако Југославија во тоа време веќе влегуваше во економска и политичка криза, сепак зрачеше дух на заедница. На пописот од 1981 година, една година по смртта на доживотниот претседател Јосип Броз Тито, рекорден број луѓе се изјасниле како Југословени – 5,4 отсто.
Се раскажува дека летото 1982 година од глава до петици се вљубил во „фината девојка“ Азра, со која се забавувал три недели додека не заминал за Белград, а потоа со месеци преку писма. Кога отишол дома за прв пат, следната година, ја побарал Азра, но таа веќе се омажила за некој друг во Сараево.
Академијата ја завршил навреме и ја добил првата служба во Плевља, Црна Гора во 1986 година, каде што работел следните три години обучувајќи млади војници. Се ожени и доби ќерка.
Во 1989 година е прераспореден во Македонија, поради што го добива прекарот Македонец, кој служел како име на филмот за него. Словенија, Хрватска и Босна и Херцеговина прогласуваат независност на референдуми и започнува војна во земјата. Југославија постои, распарчена, ја сочинуваат Србија и Црна Гора. Капетан Реко ги следи вестите во Зајечар, Србија.
Кога ЈНА се повлекувала од Словенија, Реко доброволно се пријавил да ја брани Југославија. Се чувствував виновен што мојата земја се распаѓа, не можев да прифатам“, вели Реко. Тој станува свесен дека тоа повеќе не е војската што ја сакаше. „Видов дека националистичките сили растат, стана важно дали си Србин, дали си овој или оној, тоа беше многу болно за нас офицерите“, опишува тој.
Пламенот на војната допира и до неговата родна земја.
Српските сили веќе извршија масакр во Вишеград и етничко чистење на муслиманското население во Источна Босна. „Кога српските сили ги окупираа Фоча и Вишеград, целото муслиманско население беше преместено во Горажде, околу 70 илјади луѓе, жени и деца. „Мајка ми останува во селото, верувајќи дека ќе биде како во Втората светска војна и дека соседите ќе ни помогнат“, вели Реко. Сепак, половина век подоцна, сè е поинаку.
Тој без двоумење решава да ја напушти ЈНА и со солзи во Ниш му кажува на својот пријател, офицерот Драган Симиќ, дека ќе си го спаси семејството. „Тоа веќе не беше ЈНА, за која положив заклетва, таа се претвораше во српска војска“.
Неговиот кум Раде, исто така офицер, се нашол во друга војска. „Се бакнуваме и мојот кум оди на едната страна, Амир на другата и сега ќе пукаме еден во друг, што е неверојатно, те расплакува“, вели тој.
Симиќ не само што ја поддржал неговата одлука, туку и предложил заедно да одат во Босна „се додека има војска наоколу“.
Горажде беше опкружен со воени и паравоени српски формации, а во самиот град има муслимански цивили и војници. Драган и Амир се упатуваат кон Горажде од Пљевља, црногорски град во близина на тројната граница со Србија и Босна. Имале намера по планински пат да стигнат до Горажде, а преку Прибој да влезат во Србија. Прибој и Горажде ги делат педесетина километри, а патот со автомобил ќе се помине околу 40 минути.
Сепак, нивното патување, достојно за филмско сценарио, на почетокот на мај 1992 година траеше два дена од два обиди, од утро до вечер.
По Прибој, кога го поминаа мостот на реката Лим, немаше повеќе автомобили, само борбени возила.
„Поминуваат само тенкови и горат куќи, во пламен“, се сеќава Реко.
По пат тие се среќаваат со Белите орли, паравоена формација чиј основач и водач е Драгослав Бокан, „распуштен и без команда“, кој едвај ги пропуштил. На некои контролни пунктови имало војници со шлемови испишани со 4S, кратенка за стариот српски национален симбол „Само слога Србина спасава“.
„Да дојдов таму сам, немаше да бидам жив. Драган ми беше единствената гаранција без разлика на неговата воена легитимација, мојот единствен спас, бидејќи го почитуваат поради неговото име“, вели Реко. Тие се свртеле назад и се обидоа повторно следното утро.
Тие наишле на лица кои се претставувале како воена полиција, со четнички капи со кокади, кои ги разделиле. Го одвеле Драган и го оставија Амир да чека.
„Драган дури после 25 години ми кажа што го прашал тој четник за мене.
– „кој ќе го убие, ти или ние“. Додека чекал, пред негови очи вооружени мажи убиле муслиманско семејство кое се обидело да побегне таму.
Реко морал да остане ладен и да не реагира. Неколку часа подоцна ги одведоа Драган и Амир во главната команда.
Тој ги излажал војниците дека ќе ги земе сопругата и детето, иако тие тогаш биле во Македонија, блефирајќи дека му треба помош од Србите за да ги извлече. По многу убедување, тие се согласуваат да го возат до мостот што ги дели српската и муслиманската територија. Мостот го поминува сам, пеш. Ниту брзо ниту бавно. „Контам, ако пукаат, Дрина е долу, морам да скокнам, и тука заврши мојот живот. „И јас одам овде, муслимани таму, можеби ќе пукаат, затоа што гледаат од каде доаѓам“.
Така се случило, дознал подоцна, гледале со двоглед и се чуделе како Србите пуштаат некој да помине преку мостот. Тој преминал. Ниту еден куршум не бил испукан. „Муслиманите гледаат и мислат: еве, Србите го ставаат својот агент и тука почнуваат моите проблеми, сега од другата страна“. Во градот владее паника, нема организирана одбрана, а опсадата од српските единици е се потесна. Реко успеал да ги убеди своите сограѓани во сопствените намери, а ситуацијата во која се нашле илјадници цивили го натерала да организира воена единица, бидејќи Србите веќе ги зазеле клучните позиции на околните ридови. Тој денеска се сомнева дека му ги расипал плановите на тогашното политичко раководство од Партијата за демократска акција на Алија Изетбеговиќ и дека „градот е веќе продаден“.
Се присетил на 1943 година од Втората светска војна и гледајќи во Дрина, од „тоа што го имал“ ја основал 43-та Дринска бригада.
Наместо униформа, како командир носел кожна јакна. Наскоро започнува неговата прва битка во животот кога неговата бригада ги принудува српските сили да се повлечат. Следувала одмазда, вели тој, убиството на 42 заробени муслимански цивили од блиското село Мостине.
Борбите продолжуваат. Црвените војници немаа никакво оружје, ниту можеа да пристигнат. Го прашувам со што пукале, вели: „Подобро да не ти кажам, не дај Боже, правеа бомби од епрувети“.
„Лудила, затоа рековме или ќе пуштиме или ќе завршиме, ќе загинеме.
Во борбата за ослободување на Горажде, и близу 70 илјади луѓе во градот, имаше релативно малку загуби, во воена смисла, 11 загинати и 42 ранети од 2.500 борци.
Стравот за неговата мајка наеднаш завршил кога курирот го известил дека цивилите „во селото Гудељ биле принудени да влезат во куќа и живи се запалени“. „И ги зборува имињата на Реко Азиза, Реко Салко, Реко Дика, Реко Зејни, целото мое семејство. „Зборува без да знае дека тука е мајка ми, не можев да верувам во таа информација“, вели тој со треперлив глас. Не само што не успеа да ја спаси мајка си, туку не стигна ниту да ја види. „Во таа куќа дојде тим Срби, нелуѓе, копилиња од редовите на српскиот народ, јас така ги нарекувам.
„Почнав да одам без цел по патот, паѓаа гранати, пукаа снајперисти, јас само одев, можеби сакав да умрам, па ме немаше“.
Три дена подоцна, стигнува наредбата да се „исчисти“ селото Бучје, во реонот на одговорност на неговата бригада, каде што имало педесетина Србинки, деца и мажи.
Реко ја одбива наредбата и набрзо пристигнува уште една единица од 500 луѓе од Вишеград да ја изврши задачата. Со нив ги оставил претставниците на селото за кои знаел дека доколку дојде до тепачка, поради нивната бројна надмоќ нема да можат долго да се бранат.
Тој се претставил, рекол дека е офицер на ЈНА и им предложил да се предадат и да го остават оружјето во штала и да гарантира дека ќе останат живи.
Следното утро, на чистината пред училиштето со поглед кон градот, се случи вистинска драма, вели тој. „Тоа беше толку тешка сцена, како сега да гледам, постари луѓе на коњи,деца, жени, опкружени со околу 300 до 500 војници од Вишеград, Фоча и Горажде.
„Во Вишеград е запалено нечие семејство, некој го слушнал истото како мене, тоа се луѓе кои се подготвени на се затоа што изгубиле надеж за живот, а од сите страни се слушаат истрели, Србите го напаѓаат градот.
Амир им раскажува на мештаните како Србинот Драган Симиќ му помогнал да се врати во Босна и како му го спасил животот.
Како што им кажува дека „вашите Срби пред три дена живи ја запалија мајка ми и целото мое семејство“, и дека „може да се одмаздат и да ве убијат сите… од сите страни пукаат пушки“.
Неговите војници ја послушаа наредбата да се повлечат.
„Не сте вие криви, продолжувам со говорот, што некои други Срби ја запалија мајка ми жива, нема да ве убијам, ќе ви помогнам на сите, одете со добриот Господ и раскажувајте.
Како што вели, по име знае кои се одговорните за масакрот на неговото семејство, во групата бил и еден од неговите соседи, но жртвите останале без правда. А здруженијата на жртви наведуваат дека никој досега не одговарал за тоа дело.
Затоа и денес препознава само поделба – на луѓе и нелуѓе.
