Според новиот извештај на Chatham House, од кубанската ракетна криза, имало дури тринаесет, главно тајни, меѓународни инциденти кои го доведоа светот на работ на нуклеарна војна
СЛОБОДАН БУБЊЕВИЌ
Додека драмата во Украина се движи од првиот чин кон вториот чин, медиумите и аналитичарите, дипломатите и светските лидери се обидуваат да објаснат што се случува, барајќи, различни историски парадигми, од кои само една беше отцепувањето на Косово. Малку медиуми, на пример, пропуштија да кажат дека зголеменото заострување на односите меѓу Москва и Вашингтон во изминатите неколку месеци, по протестите на плоштадот Мајдан во Киев и преку Крим до Доњецк, барем некогаш во споредба со драматичните „тринаесет дена од октомври“, за време на познатата кубанска ракетна криза од 1962 година, кога светот беше на работ на нуклеарна катастрофа и што на многу начини го претставуваше врвот на паранојата од студената војна. Во секој случај, што можеме да научиме од таквите примери?
Еден значаен чекор кон разбирање на природата на ваквите потенцијално апокалиптични конфликти дојде со априлскиот извештај за сите оние ситуации во последниот половина век кога светот се соочи со можна нуклеарна војна, објавен од познатата британска Чатам Хаус. Оваа невладина организација од Лондон, чие полно име е Кралскиот институт за меѓународна политика, стана позната по бројни слични извештаи кои се обидуваат, повеќе или помалку успешно, да понудат анализи за клучните дипломатски прашања на денешницата.
Извештајот наречен „Премногу блиску до конфликт“ и со поконкретен поднаслов Случаи на блиска нуклеарна употреба и опции за политика, објавен пред две недели, се појави во јавноста во вистинскиот момент за всушност да го редефинира разбирањето на кубанската криза и слични критични ситуации, во споредба со актуелните настани во Украина, како и општа анализа на светската сцена. Извештајот го напишаа Патриша Луис, Хедер Вилијамс, Беноа Пелопидас и Сасан Аглани врз основа на стотици разузнавачки податоци достапни денес, а груби скици од она што го содржи стигнаа до нашите медиуми, барем како колумна на интерес.
На ист начин како што денешните ученици велат војна кога ќе се спомене зборот Украина, сигурно е дека еден ден „случајот Украина“ ќе биде нова парадигма за возрасните. И веројатно нема да има многу заедничко со Куба. Сепак, на медиумите им е лесно. Аналитичарот кој се обидува да навлезе во подлабоката природа на некој вид конфликт е принуден да погледне многу повеќе слични кризни ситуации од оние што се препознаваат на прв поглед. Кога станува збор за оние светски кризи кои носат нуклеарен знак, тој ќе се обиде да го разбере целиот механизам на одлучување, но и да открие бројни непознати приказни во позадина. Иако се чини дека нема многу што е нејасно, излегува дека дури и за оние настани за кои сме виделе стотици книги, филмови и извештаи, всушност не знаеме доволно.
Судејќи според овој извештај, излегува дека кубанската ракетна криза во никој случај не била последниот сериозен меѓународен инцидент во кој можело да се употреби нуклеарно оружје. По оваа криза, до денес во светот се случија дури тринаесет инциденти, главно тајни за пошироката јавност. Извештајот детално го опишува секој од нив, со податоци кои до неодамна не беа јавно достапни, за да се извлечат неколку вообичаени и малку неочекувани заклучоци.
Извештајот на Чатам Хаус покажува дека во текот на 1962 година се случиле четири инциденти: еден со подморници за време на поморската блокада во октомври, друг неколку дена подоцна со британскиот нуклеарен арсенал, потоа врвот на тензијата познат како Црна сабота, 27 октомври 1962 година, како и лажно нуклеарно предупредување удрено од извесен Пенковски. Во следната деценија ќе се случат три посериозни нуклеарни инциденти, од кои првиот е поврзан со арапско-израелската војна во 1973 година. Останатите две, од 1979 и 1980 година, наликуваат на заплетот на култниот филм на Кјубрик Dr. Strangelove, кога во двата случаи техничките грешки на американскиот систем за лансирање NORAD предизвикаа лажни предупредувања – во првиот случај, снимката на лентата за обука беше помешана со вистински сигнал, а во вториот случај беше предизвикана лажна објава на нуклеарна војна. поради дефект на компјутерски чип.
Два такви случаи, технички грешки кои беа протолкувани како предупредување за нуклеарно лансирање, се случија и на другата страна, во септември и ноември 1983 година. Дури и во моментите кога заврши конфликтот меѓу Западот и Истокот, неуспешниот советски пуч во 1991 година поради хаотични информации за малку ќе се претвори во нуклеарна војна, додека еден од најсериозните инциденти од ваков вид се случи на 25 јануари 1995 година, кога беше лансирана истражувачка ракета во Москва, регистрирана како нуклеарен напад и и покрај мирновременските односи,.
Два слични нуклеарни инциденти меѓу Индија и Пакистан се случија во 1999 и 2001 година, на почетокот на векот. Како што наведуваат авторите на Chatham House, од сите овие случаи е јасно дека лошата комуникација меѓу нуклеарните сили е предуслов за појава на вакви кризи. Сепак, само комуникациското решение не е доволно. Еден од нивните заклучоци е дека „директна, жешка линија помеѓу големите сили функционира само ако двете страни се веруваат меѓу себе и дека спроти нив седи некој кој навистина не сака војна, особено не нуклеарна.
Добро е познато дека кубанската драма заврши со индиректни, а потоа сè повеќе директни преговори меѓу американскиот претседател Џон Кенеди и советскиот лидер Никита Хрушчов, со кои се избегна нуклеарна војна, која беше вистинска закана за милиони луѓе за време на кризата. На сè му претходеше комплекс од разузнавачки, воени и дипломатски конфликти меѓу двете тогашни суперсили, кои беа анализирани децении подоцна. Извештајот на Чатам хаус појасни и нешто друго во кубанскиот случај – дека постоел втор, попростран театар со простории каде што двајцата лидери си ги дешифрирале пораките. А колку пресудна за кулминацијата на кризата беше не само комуникацијата меѓу двете велесили, туку и таа со воената сила на теренот.
Имено, на 22 октомври, за време на американската поморска блокада, четири руски подморници Б-4, Б-36, Б-59 и Б-130, со три нуклеарни боеви глави од по 15 килотони, тргнаа во тајна мисија во Атлантикот. Во општата тензија и недоволниот проток на информации, овие четири подморници се најдоа во ситуација која и без контрола на Белата куќа и Кремљ може да се претвори во војна на целосно уништување.
Оваа тајна операција во Советскиот Сојуз го добила кодното име Анадир. Инаку, не беше познато дека овие подморници чија дестинација била Мариел кај Куба, биле вклучени во директна борба со американската морнарица. Иако руската страна беше запознаена со американскиот план да користи бомби за одвраќање како дел од поморската блокада, тоа не им беше соопштено на капетаните на подморниците. Во движење, тие имаа наредба да дејствуваат по волја без контрола на Централната команда.
Затоа се случило кога биле нападнати, капетаните да помислат дека се работи за нуклеарен напад и дека е време за контра удар. „Ќе умреме, но сите ќе ги потонеме“, рече капетанот на подморницата Б-59, Валентин Савицки, подготвувајќи се да изврши нуклеарен контранапад. По сомнежите на својот прв офицер, Савитски почнал да се предомислува, неговата решителност попуштила и почнал да се двоуми. На крајот се согласи да излезе на површина и да провери за каков напад станува збор. Кога се утврди дека тоа се мерки за поморска блокада, заканата стивна, а светот не потона во нуклеарна војна.
Авторите на Chatham House заклучуваат дека „одлуките за употреба на нуклеарна сила во повеќето такви случаи паѓаат на само неколку луѓе. Логиката сугерира дека таквите структури за одлучување се подобро информирани и постабилни отколку кога се вклучени повеќе луѓе“. Иако тоа често ги води самите носители на одлуки во неодлучност, всушност, според мислењето на британските аналитичари, тоа е предност – поради нивното размислување, поминува време кое би било погубно за исходот на самата нуклеарна војна, но тоа го прави полесно да се „купи време“ и да се движи кон намалување на напнатоста.
Акцијата, очигледно, не е секогаш најдобриот начин. Дали двоумењето всушност не спаси, како наша најголема бариера против апокалипсата?
