Ерменски геноцид, историја и политика: за некои е лузна пренесена на генерации, за други „фикција“ за која учат во основно училиште
По неколку децении избегнување на оваа чувствителна тема, владата на Соединетите држави и американскиот претседател Џозеф Бајден сега официјално зборуваат за убиството на милион и пол Ерменци од Отоманската империја пред еден век како геноцид … За некои, лузна што се пренесува низ генерациите, за други, „фикција“ за која учат во основно училиште
Со ризик да ги налути Турција и Турците, американскиот претседател Џозеф Бајден во саботата официјално објави дека Соединетите држави сметаат дека геноцидот – најмонструозното злосторство – е и убиството на 1,5 милиони Ерменци од страна на Турците, односно од Отоманската империја, пред повеќе од еден век.
Бајден со тоа стана првиот американски претседател кој дал ваква најава, прекинувајќи ја практиката на неговите претходници кои не сакале да ја антагонизираат Турција – сојузник во пактот за НАТО и стратешки клучна земја меѓу Европа и Блискиот исток.
Специфичната изјава има огромна симболичка тежина, идентификувајќи го насилството врз Ерменците со злосторства на ниво на злосторства извршени во нацистичка Европа, Камбоџа и Руанда.
Од друга страна, употребата на терминот „геноцид“ е морална шлаканица за турскиот претседател Реџеп Таип Ердоган, најгласниот поборник на тезата дека не треба да се зборува за геноцид врз Ерменците. Ердоган со години обвинуваше други лидери, вклучително и папата Франциск кога на овој начин ги опишувале убиствата на Ерменците, пишува Њујорк Тајмс.
Што е всушност, е геноцид врз Ерменците?
Насилството врз Ерменците започнало за време на распадот на Османлиската империја, претходникот на модерна Турција, кој ја опфаќала областа на денешна Ерменија, земја без излез на море, опкружена денес со Турција, Грузија, Азербејџан и Иран.
Почнувајќи од 1915 година, Османлиите, застанувајќи на страната на Германија во Првата светска војна, се обиделе да ги спречат Ерменците да постигнат сојуз со Русија. Затоа наредија масовни депортации. Околу 1,5 милиони етнички Ерменци починале од глад или биле убиени од турската армија и полиција. Последица е егзодусот на Ерменците на југ, во денешна Сирија и другите земји на Блискиот исток.
Околу половина милион Ерменци ги преживеале турските злосторства, а многумина емигрирале во Русија, САД и другите земји во светот во следните години, со што се формира една од најоддалечените дијаспори на светот во однос на нивната матична земја.
Многу историчари денес сметаат дека страдањето на Ерменците е прв геноцид во 20 век. Исто така, за повеќето Ерменци, тоа е болно сеќавање и лузна што се пренесува низ генерациите, сè уште предизвикувајќи силни емоции.
Кое е потеклото и значењето на поимот геноцид?
Геноцидот генерално се дефинира како „намерно убиство на луѓе кои припаѓаат на одредена расна, политичка или културна група, со намера да се уништи таа група“.
Терминот не постоел се до 1944 година, кога Рафаел Лемкин, полски адвокат со еврејско потекло, го комбинираше грчкиот збор за раса или племе „гено“ со латинскиот израз за убиство на „цид“. Лемкин еднаш рекол дека убиствата на Ерменците и холокаустот извршени од нацистите го обликувале неговото размислување за одреден термин.
Иако геноцидот сè уште не беше законски уреден за време на „Судењата во Нирнберг“, кога на нацистите им се судеше за злосторства извршени за време на Втората светска војна, постапката помогна да се постават темелите на судовите подоцна да ги гонат извршителите ма геноцидот.
Така терминот беше вметнат во договорот на Обединетите нации (ООН), за време на Конвенцијата за геноцид во 1948 година. Во тоа време, геноцидот беше дефиниран како кривично дело, според меѓународното право.
Според Њујорк Тајмс, иако партизаните честопати го користеле терминот во голем број конфликти за да ги дискредитираат и стигматизираат противниците, судењата за геноцид биле ретки. „Поставени се специјални судови за гонење на такви злосторства – вклучително геноцид во Камбоџа помеѓу 1975 и 1979 година, геноцид извршен во Руанда во 1994 година и злосторства во поранешна Југославија, кои се карактеризираат како геноцид.
Меѓународниот кривичен суд во Хаг, основан во 2002 година делумно да ги гони ваквите злосторства, досега имаше само уште еден нерешен случај на геноцид – во случајот со Омар Хасан Ахмед Ал Башир, поранешниот претседател на Судан, обвинет за злосторства, вклучително и геноцидот во областа Дарфур, извршени помеѓу 2003 и 2008 година. Судот не може да гони кривични дела сторени пред да се случиат.
Исто така, Меѓународниот суд на правдата, највисокиот суд на ООН, донесе одлука во јануари 2020 година дека Мјанмар мора да преземе конкретни мерки за заштита на муслиманите Рохинџа, кои беа убиени и протерани од своите домови, што обвинителите во земјата ги опишаа како „кампања за чистење и„ геноцид“. Пресуда, која нема извршна моќ, резултат на тужбите поднесени од муслимански земји кои барале да се осуди Мјанмар (Бурма) заради кршење на спогодбата за геноцид.
Зошто Турција негира дека убиството на Ерменците било геноцид?
Турската влада призна дека биле извршени „тешки и брутални злосторства“ за време на тој период, но постојано тврди дека „биле убиени и голем број Турци“ и дека бројот на убиени Ерменци бил „претеран“. Во исто време, турските лидери постојано го осудија геноцидот како „лага насочена кон создавање атмосфера во која ќе се запре нивниот план за создавање и развој на модерна Турција“.
Исто така, негирањето на геноцидот над Ерменците е длабоко вкоренето во турското општество. На писателите кои се осмелија да го користат овој израз им се судеше според член 301 од Турскиот кривичен законик, кој забранува „поткопување на турската нација“ и „навреда на турската држава“.
Негирањето на геноцидот се учи на рана возраст, а во училишните учебници геноцидот се карактеризира како измама и лага. Евреите од тоа време се опишани како „предавници“, додека постапките на османлиските Турци се опишани како „неопходни мерки“ против ерменскиот „сепаратизам“.
Зошто американските претседатели претходно се воздржуваа да ги нарекуваат убиства на Ерменци геноцид?
Како прво, тие беа блиску да ги карактеризираат злосторствата врз Ерменците како геноцид. На пример, 40-от американски претседател Роналд Реган во изјавата од 22 април 1981 година, кога зборуваше за ослободување на затвореници во нацистичките логори на смртта, се осврна на презир кон „геноцидот врз Ерменците“.
Сепак, американските претседатели генерално избегнуваа да ги опишуваат убиствата на овој начин за да избегнат каква било реакција од Турција што потенцијално би ја загрозила плодната соработка. Турска е важен и близок сојузник на САД во дипломатијата, но и секогаш кога има регионални конфликти.
Што се смени?
Како кандидат за претседател, Бајден ги посочи своите намери пред една година, во говорот на 24 април, за време на сеќавањето на геноцидот во Ерменија.
Тој го употреби изразот „геноцид врз Ерменците“ и во својот говор заклучи дека „никогаш не смееме да заборавиме или да молчиме за оваа ужасна и систематска кампања на истребување“. Исто така, во текот на последните неколку години, бесот кон турскиот претседател, меѓу демократите, но и републиканците, расте. Во 2019 година, двата дома на Конгресот – Претставничкиот дом и Сенатот – донесоа резолуции со кои убиствата на Ерменците беа дефинирани како геноцид.
Во исто време, дури и додека беше потпретседател во администрацијата на Обама, Бајден никогаш не беше среќен за „добрите“ односи на администрацијата со Ердоган, автократскиот лидер кој го пречека „студено“ во август 2016 година. Тие се состанаа еден месец по неуспешниот пуч во Турција. за што претседателот на Турција го обвини турскиот проповедник Фетулах Ѓулам, кој живее во егзил, во САД.
Можеби уште поважно, блискоста на Ердоган со рускиот претседател Владимир Путин, а не точно најдобрите односи на Турција со другите сојузници во НАТО и купувањето на рускиот ракетен систем, ги иритираше Бајден и претставниците на двата дома на Конгресот. Не треба да се изостават ниту растечките економски проблеми на Турција, кои дополнително ја влошуваат позицијата на Ердоган да се одмазди на кој било начин од која било декларација на САД што го навредува.
Бајден и Ердоган не водеа суштински дискусии во текот на првите три месеци од мандатот на Бајден, што е показател дека Белата куќа и придава помало значење на соработката со Турција, како партнер.
Сепак, Ердоган лобираше напорно за да ја спречи најавата на Бајден да ги нарече злосторствата врз Ерменците геноцид. Кога двајцата лидери разговараа во петокот, тие само се согласија дека „со несогласувањата треба да се управува ефикасно“, се наведува во заклучокот од разговорот, според податоците од Белата куќа.
Од друга страна, реагираше турскиот министер за надворешни работи Мевлут Чавушоглу. Тој за турските медиуми изјави дека „одлуката на САД е вистинската, ако нивната желба е да ги влошат односите со Турција“.
Колку земји го признаваат геноцидот врз Ерменците?
Според Националниот институт на Ерменија, организација со седиште во Вашингтон, геноцидот досега го признале најмалку триесет земји.
Одговорот е многу покомплексен кога станува збор за ОН, кој играше централна улога во договорот што го дефинираше геноцидот како злосторство, но не зазеде став за тоа што се случи во 1915 година, триесет години пред да се создаде ова глобално тело. Ерменија не се споменува во описот за потеклото на поимот геноцид на веб-страницата на Канцеларијата за спречување геноцид. Генералниот секретар на ОН, Антонио Гутереш, исто така го заобиколи ова прашање.
На прашањето за позицијата на Гутереш во врска со геноцидот врз Ерменците, портпаролот на ООН Стефан Џизарик рече дека тие „немаат коментар“.
„Општо правило е да не се зборува за настани што се случиле пред основањето на ОН“, рече Џизарик, додавајќи дека „геноцидот, барем што се однесува до ООН, треба да биде одреден од соодветно судско тело“.
