Република Македонија е без државно име на меѓународен план, иако е членка на Обединетите Нации од 1993 година. Таа се уште „вегетира“ под привременото име – „поранешна југословенска Република Македонија“, иако е призната од 137 држави во светот
СВЕТОМИР ШКАРИЌ
Уставното име е неодбранливо, иако е признато од 137 држави во светот. Во негова одбрана застана само Арбитражната (Бадeнтерова) комисија на Европската заедница во јануари 1992 година. Драмата на спорот околу името произлегува од зборот ,,Македонија“ и од неговото различно поимање од страна на Република Македонија и Република Грција. Ако Договорот со Грција не помине на референдумот на 30 септември, акронимот ,,фиРОМ“ останува во трајна употреба во Обединетите Нации, а Република Македонија ќе се лиши од можност да стане членка на Европската Унија.
Република Македонија е без државно име на меѓународен план, иако е членка на Обединетите Нации од 1993 година. Таа се уште „вегетира“ под привременото име – „поранешна југословенска Република Македонија“, иако е призната од 137 држави во светот. Така ќе биде и понатаму, се додека Договорот со Грција не стапи на сила. Со влегувањето на Договорот на сила, ќе исчезнат привременото име „поранешна југословенска Република Македонија“ и акронимот „фиРОМ“. Тоа е една од клучните вредности на Договорот што треба да се истакне во референдумската кампања (чл. 1. точ. 7).
Поранешна југословенска Република Мaкедонија всушност не е ни име. Станува збор за реферeнца која не кажува ништо друго, освен дека нашата држава некогаш била федерална единка на СФРЈ. Референцата е смешна, но без неа македонската држава не би била примена за членка на ОН. Таква била реалноста во 1993 година. А таа реалност, за жал, се одржува и понатаму и тоа 25 години, наспроти очекувањата акронимот да се применува само „два месеца, до кога треба да се решат некои отворени прашања во односите со Грција“, како што изјави претседателот Киро Глигоров во своето обраќање до македонската јавност во врска со приемот на Република Македонија во ОН. Референцата за првпат официјално е употребена од Европската заедница (ЕЗ), во „Декларацијата за поранешна југословенска Република Македонија“. Документот е усвоен на состанокот на министрите за надворешни работи на ЕЗ одржан во Гимареш (Португалија) на 1-2 мај 1992 година. Во документот се наведува дека ЕЗ и нејзините држави – членки се подготвени да ја признаат македонската држава како суверена и независна држава, во рамките на нејзините постојни граници под име што би можело да биде прифатено од двете засегнати страни. Од тогаш па наваму, ЕЗ почнува да ја користи одредницата „властите во Скопје“, како замена за името „Република Македонија“.
Акронимот ,,фиРОМ“ е реалност со правна подлога
Привременото име не е воведено случајно или по грешка. Родено е во петнаесетмесечна тешка борба на Македонија со Грција, во врска со употребата на името „Македонија“. Во таа борба, Грција успеа да ја добие поддршката од ЕЗ, убедувајќи ги нејзините членки дека наведеното име се користи од нејзиниот северен сосед како „оружје за културна и историска агресија“ врз еден дел од нејзината територија што и припаѓа на географска Македонија.
Референцата има правна подлога во „Декларацијата на Европската заедница за Југославија“ од 16 декември 1991 година. Во тој документ изречно се наведува дека ниту една поранешна југословенска република нема да добие признание од ЕЗ и од нејзините држави – членки доколку користи „називи кои подразбираат територијални претензии“. При формулацијата на наведениот став од Декларацијата се мислело на македонската држава, во чие уставно име е содржан зборот „Македонија“.
Привременото име, освен поддршка од ЕЗ доби поддршка и од Обединетите нации. Нашироко влезе во документите на Советот за безбедност и во документите на Генералното собрание на ОН. По неколкумесечно преговарање и попречување на приемот од страна на Грција, Советот за безбедност на 7 април 1993 година ја донесе Резолуцијата 817 со која му препорачува на Генералното собрание да ја прими РМ во членство на ОН под референцата „поранешна југословенска Република Македонија“, се додека не се надмине разликата околу името на државата. Советот побара разликата „брзо“ да се надмине, со посредување на копретседателот на Постојаниот комитет на Меѓународната конференција за поранешна Југославија. На тој начин, спорот за името стана и меѓународен проблем, врамен во документите од меѓународен карактер.
Во име на ЕЗ, како предлагачи за прием на РМ во ОН со привременото име се јавија Велика Британија, Франција и Шпанија. Тоа зборува за високиот степен на усогласеност на активностите на ЕЗ и Советот за безбедност на ОН во врска со спорот за името. Доказ за тоа е и забраната за истакнување на македонското државно знаме со шеснаесет сончеви зраци од 1992 година на јарболот пред седиштето на ОН во Њујорк.
Во Резолуцијата на Генералното собрание 225 од 8 април 1993 година изречно се наведува дека РМ „привремено“ се именува како „порaнeшна југословенска Република Македонија“ до решението за разликата околу името, и тоа само во рамките на Обединетите нации. Со таква референца Македонија е примена како 181 држава – членка на ОН. На приемот присуствуваше и делегација од РМ, предводена од претседателот Киро Глигоров.
Претседателот Глигоров смогна сили приемот на РМ во ОН да го оцени како „триумф на правдата“, иако Македонија беше длабоко повредена со привремената референца. Приемот го означи како „светол пример“ како еден мал и мирољубив народ, со упорна борба и трпеливост, може да стане член на меѓународната заедница. Тогаш го одржa и првиот говор на македонски јазик во светската асамблеја, укажувајќи дека со приемот на македонската држава во светската организација се крунисува „повеќевековниот стремеж на македонскиот народ и неговата 130-годишна борба за слобода и независна држава“.
Не е случајно што текстот на Договорот со Грција започнува со Резолуцијата на Генералното собрание. Во Договорот, првата страна има свое државно име (Грчка Република), а втората страна такво име нема, бидејќи не е примена со уставното име во ОН. Такво име допрва треба да се извојува, прво на референдумот на 30 септември 2018 година, потоа со усвојување на уставните амандмани во Собранието и на крајот, со ратификацијата на Договорот во грчкиот парламент.
Различно поимање на зборот „Македонија“
Спорот за името извира од судирот на два поими за зборот „Македонија“. Едниот е етнички, а вториот е географски. Зад првиот стои Република Македонија, а зад вториот Република Грција. Тоа е видливо од дебатата на македонските и грчките претставници на конференциите за човековата димензија на КЕБС, одржана во 1990 и 1991 година во Копенхаген и во Москва. Разликата се гледа и од документите за меѓународното признавање на македонската држава.
За првпат македонското национално прашање се разгоре пошироко на Конференцијата за човековата димензија на КЕБС, одржана од 5 до 29 јуни 1990 година во Копенхаген. Во тоа време, македонската делегација се` уште беше дел од делегацијата на СФРЈ, но со висок степен на самостојност и решеност енергично да го брани македонското малцинство во соседните земји. Во функција на тоа, македонската делегација настапи со „Меморандум за македонското национално малцинство во соседните држави“, усвоен од Претседателството на СРМ, како државен орган.
Во Меморандумот се тврди дека до крајот на отоманското владеење Македонија била „етничка целина“, со површина од 67.714 километри квадратни, со 2.642.353 жители, од кои 1.250.991 се Македонци. Кон документот е приложен и статистички преглед за движењето на македонското население во Егејскиот дел на Македонија од 1913 година до 1986 година. Во прегледот се истакнува дека во 1913 година македонското население изнесувало 329.381, а во 1986 година 354.406 жители.
Грчките претставници остро се спротивставија на податоците за населението и на називот „Егејска Македонија“. За нив не постои „македонско национално малцинство“, тврдејќи дека Македонија е „географски концепт, а не етнички поим“. Северниот сосед сака да има „монопол врз македонското име, со намера да ги присвои како свои Александар Македонски, Аристотел и визинтиските апостоли Св. Кирил и Методиј. Сака да го присвои и грчкиот дел од Македонија. Затоа го користи називот Егејска Македонија“, се вели во одговорот на грчките претставници.
Четиринаесет месеци подоцна, на Конференцијата за човековата димензија на КЕБС, одржана на 27 септември 1991 година во Москва, Грците настапија поостро, тврдејќи дека одредени политички партии во 1990 година во Скопје заговараат воспоставување на „голема македонска држава“ којашто би се состоела од грчка Македонија, бугарска Македонија и области во источна Албанија. Шефот на делегацијата на Грција посочи и неколку македонски политичари што стојат зад концептот на „Обединета Македонија“.
На пример, Љубчо Георгиевски, лидер на ВМРО-ДПМНЕ, на 11 ноември 1990 година изјавил дека тој претпочита културна и територијална унија на Македонија, додека во основачката декларација на неговата партија е запишано дека таа „ќе се бори за слободна, автономна и обединета Македонија“. Васил Тупурковски, член на Претседателството на СФРЈ, во интервју емитувано од теливизија во Торонто на 20 јануари 1991 година зборувал за територијална унификација на сите три делови на Македонија. Петар Гошев, лидер на СКМ-ПДП, на 21 април 1991 година рекол дека „Македонија географски и национално се состои од три поделени делови и дека македонските комунисти и социјал-демократи нема да мируваат се додека не се постигне културна, политичка и економска унија на трите Македонии“ (изјава на шефот на делегација на Грција амбасадорот С. Статхатос).
Грците тврдат дека крајот на 20 век е различен од крајот на 19 век. Грчка Македонија била бојно поле на три војни и една граѓанска војна за време на 20 век. Тој дел има искусено масовни трансфери на населението, размени и прогонства. Како резултат на тоа, во „грчка Македонија не останаа никакви малцинства од некакво бројно значење“.
По масовните демонстрации во Солун од 14 февруари 1992 година, грчката дипломатија решила да го подзасили отпорот против користењето на зборот „Македонија“, со цел да ги убеди членките на ЕЗ дека токму од тој збор извираат територијалните претензии на северниот сосед врз античкото наследство и грчкиот дел од Македонија. Во тоа и успеа, по четири месеци интензивна активност. Европскиот совет на ЕЗ, во Лисабонската декларација од 27 јуни 1992 година, изрази подготвеност да ја признае новата држава во рамките на нејзините постојни граници, но „под име кое не го содржи терминот Македонија“.
Собранието на РМ промптно изрази револт против Лисабонската декларација, со констатација дека не може да се замисли промена на името со одземање на терминот „Македонија“ поради фактот што наведениот збор го одразува целосно националниот идентитет на македонскиот народ и со точност ја одразува географската положба на РМ. Такво мислење изрази и претседателот Киро Глигоров во разговорите со британскиот амбасадор Робин О’ Нил кој дојде во Скопје со цел да го убеди државниот врв да го изостави зборот „Македонија“ од државното име.
По неуспешната мисија, британскиот дипломат се врати со празни раце. Но, донесе и добра вест за ЕЗ дека македонската влада признава дека името „Република Македонија“ создава проблеми и отпори кај некои членки на ЕЗ и дека сака да даде свој придонес во решавањето на тоа прашање кое по природа е „политички проблем“. Во исто време, амбасадорот е информиран дека македонската влада е подготвена да го прифати името „Република Македонија (Скопје)“ за сите меѓународни односи, доколку Европскиот совет е подготвен на самитот во Единбург да ја признае македонската држава. Европскиот совет не го прифати предложеното име, но го одби и грчкото барање да се изостави зборот „Македонија“ од државното име на нашата земја.
Балансирано решение на спорот околу името
Коренот на проблемот е во името и целата игра е во името. Тоа е грчката теза, заедно со тврдењето дека Македонија е географски, а не етнички поим и дека никој нема право на монопол врз името „Македонија“. Монополот за нив е неприфатлив ако се има предвид дека територијата на географска Македонија е поделена меѓу четири држави. На Република Грција и припаѓа 51, на Република Македонија 39, на Република Бугарија 9,5 и на Република Албанија 0,5 проценти од територијата. Згора на тоа, грчката влада тврди дека населението од 2,5 милиони жители што живеат во грчкиот дел од Македонија се чувствуваат како „грчки Македонци“ и дека како такви се гордеат со нивното „македонско име“. А како Македонец се чувствувал и Константин Караманлис, поранешен претседател на Грција, роден во Проти, Серес, во 1907 година.
Договорот со Грција нуди балансирано име, со можност за користење на зборот „Македонија“ од обете страни, но со географско, историско и културно разграничување на двата дела од регионот Македонија. Грчкиот дел ги опфаќа областа и луѓето од северниот регион на Грција, нивните особини, како и хеленската цивилизација, историја, култура и наследство на тој регион од антиката до денешен ден. Македонскиот дел е ситуиран во северниот дел од географска Македонија, како посебна држава, со официјално име „Република Северна Македонија“, со опфат на нејзината територија, јазик, луѓе, култура и наследство, кои се разликуваат од оние во грчкиот дел од Македонија (чл.1 и 7).
Предлогот се темели на принципот на „географска правда“. Како таков, може да биде одржлив и достоинствен, ако обете страни покажат добра волја, ако развијат плодна соработка и гледаат во иднината. Грција ќе може на нашата земја да гледа како на пријател и стратешки партнер, а македонската држава ќе добие трајно државно име, неспорен национален идентитет, јазик и култура. Ако биде така, тогаш зборот „Македонија“ може да ги обедини двата спротивставени народа, а во географска Македонија да нема цврсти граници, особено по влегувањето на РМ во ЕУ.
Ќе изчезне засекогаш акронимот „фиРОМ“од меѓународната сцена, а етничките Македонци во Грција ќе добијат поширок простор за исполување на својот идентитет и култура. Треба да му се верува, но и да се следи од домашната јавност мотото на Павлос Воскопулос (Павле Филипов), член на колективното раководство на „Виножито“ од Лерин: „Ниту македонските влади ќе ги решат проблемите на македонските малцинства во балканските земји ниту, пак, припадниците на малцинствата треба да очекуваат дека проблемите ќе им ги реши Македонија. Потребна е континуирана борба за зајакнување на врските со сите демократи во државата, чии граѓани се тие, и искористување на меѓународниот фактор, односно на европските и на светските институции поврзани со малцинските права“. На 30 септември треба да се случи Македонија да ја спаси Македонија!
(http://respublica.edu.mk/blog/2018-08-22-08-12-53 – ОПРЕМАТА Е НА Глобус)
