Воените злосторства во Зворник: и околината ги оставија населбите без мажи. Оние кои преживеаа, главно жени го продолжуваат животот
ЈЕЛЕНА МАКСИМОВИЌ
Девет е наутро, сонцето се уште не го достигнало својот зенит, а Сувада Селимовиќ наводнува цвеќе пред својата куќа во селото Ѓулиќи, во источна Босна и Херцеговина. Повеќето од куќите на нејзината улица се со бојосани фасади, уредени дворови и градини каде се одгледува зеленчук. Пред 25 години, кога Сувада се врати од егзил, ова село, на десет километри од Зворник, изгледало сосема поинаку. Многу куќи беа изгорени, а прозорците и вратите заковани со даски или покриени со најлон, сведочеле за уништувањето за време на воените конфликти во Босна и Херцеговина од 1992 до 1995 година.
Три дена по почетокот на војната во оваа поранешна југословенска република, на 8 април 1992 година, српските сили, составени од припадници на паравоени формации и територијална одбрана, со вооружена поддршка на ЈНА и српските полициски единици, го окупирале Зворник.
Селата западно од Зворник биле блокирани, без храна и струја, а од жителите се барало да го предадат оружјето. На 1 јуни 1992 година, жителите на Ѓулиќи, како и на неколку села во околината, кои беа Бошњаци, беа протерани од своите куќи од вооружени српски единици.
Тие биле собрани во една ливада, која во селото ја нарекуваат Бел поток, каде што мажите ги делеле од жените и децата.
Војниците донеле камиони и ги испратиле мажите во непознат правец, додека жените биле однесени во Тузла, на територијата под контрола на босанските муслимани. Тоа бил последен пат кога Сувада ги видела своите машки членови на семејството.
Таа имала 27 години и имала три деца.
Војната ја поминала како бегалка, а по потпишувањето на Дејтонскиот мировен договор во 1995 година сакала да се врати дома.
Напладне во жешкиот летен ден, сонцето е безмилосно и паѓа врз пченката и плодовите засадени во полињата на работ на Ѓулиќи, а многу е пријатно во разладената просторија во селскиот центар на културата.
Сувада прави кафе во големо тенџере – еве ја домаќинка, седиме во просториите на здружението за мирољубив активизам и економско зајакнување на жените Анима 2005, кое таа го основала.
Додека ја реновирала куќата во 2003 година и се сеќава како „била во тренерки, работела на миксер“, слушнала дека група жени од Тузла презентирале проект за помош на повратниците и дека бараат човек да се соберат. жените во ова село со цел да се спроведе програма за психолошка поддршка. „Никој не сакаше, па се јавив.“
Во тој момент во просториите на Аниме 2005 пристигнуваат нејзините колеги и пријатели Рамиза Велагиќ и Разија Шабиќ. Пијат кафе, палат цигари, учтиво, но воздржано одговараат на нашите прашања.
„Сувада ја познавам одамна“, почнува тивко да зборува Разија, „заедно копавме, таа се занимаваше со земјоделско производство. Таа ми помогна со се’. Таа ми даде мотика, сè уште ја имам“.
Нежно градена, со седа коса врзана во опавче, во цветен фустан, Разија седи на каучот и држи ладна облога над нозете, бидејќи утрото ја искаса стршлен.
Атмосферата ја менува доаѓањето на Сафета Авдиќ. .„Оваа асоцијација најмногу ми помогна во психолошка смисла, психата не придружуваше во војната, психата не придружуваше во егзил, психата не чекаше кога се вративме, немавме каде да го поделиме товарот“, објаснува таа.
Бев во клинч, но веќе не сум, сега сум друг јас“.
Годините на разговор за траумата, со стручна поддршка, им помогнаа на жените кога нивните деца беа мали и тие се обидуваа сами да изградат нов живот.
Кога се вратиле од егзил, во нивните куќи имало Срби од другите делови на Босна, најчесто од Сараево, на кои општинските власти им ветиле дека ќе можат да живеат таму.
Процесот на враќање на куќите во сопственост траело неколку години, а реновирањето било проследено со провокации од соседите.
Сувада се сеќава како била сама, без телефон во куќата, а цела ноќ слушала четнички песни и истрели во воздух под прозорецот. „Од болка и страдање се роди храброст“, вели таа.
Бидејќи таа беше првата повратничка во селото, Сафета се соочи со кражба на материјали за обнова на куќата, подбивања на млади луѓе кои понекогаш ги паркирале своите автомобили и ги вперуваа светлата кон нејзината куќа „како да се рефлектори“. Таа ги пријавила сите случки, се сеќава. „За еден месец во Зворник имав 30 пријави“ Таа му објаснила на својот мал син дека мора да биде храбар. „Не смеете да лаете, не смеете да предизвикувате, но не дозволувајте ниту едно од децата да ве удри“.
Многу повратници подоцна останале во нејзината куќа, а таа со радост се сеќава на тој период. „Имаше и убави моменти кога бевме заедно, кога се редевме како сардини, некако беше поинаку, сега сите ги затворија вратите’.
Сите четири жени инсистираат дека не би можеле да ги обноват своите куќи доколку не си помагале.
„Никој не работеше за себе, заедно ги чистевме урнатините, ги средувавме куќите, пет-шестмина копавме денес кај една жена, утре кај друга, рачно растоваравме градежни материјали“, вели Рамиза Велагиќ.
Нејзината куќа била минирана, а таа ја обновила со помош на други повратници, бидејќи „секогаш има некој што знае да направи нешто што ти не можеш“.
Одгледала две ќерки, се занимавала со земјоделство и одгледувала стока.
„Кога моите ќерки се омажија, прекинав со се’ и се посветив на себе“, низ насмевка објаснува таа. „Дојдов кај Сувада да се дружиме. На рехабилитација“, додава Сафета, а внатре одекнува смеа. Пораки за охрабрување до жените, слогани кои повикуваат на мир и толеранција и голем број фотографии ги исполнуваат ѕидовите на оваа просторија.
На многу фотографии Сувада и нејзините пријатели се во Белград, каде ги прими антивоената организација Жени во црно.
Како што ја гледаат Сувада како водач, некој „што го крши мразот“, по нејзините бројни посети во главниот град на Србија, отишле и со неа.
„Да одев сама, можеби ќе се сомневав, но бидејќи оди Сувада, ќе одам и јас, ако жените не се плашат, што и јас да се плашев“, вели Рамиза.
Разија никогаш не им се придружил на нивните патувања во Белград.
Одмавнувајќи со главата, Сафета како да се обидуваше да и каже на пријателката дека ништо нема да и се случи во Србија.
„Не можам, почнувам да плачам и да се гушам кога ќе помислам на тоа“, вели Разија, стегајќи ја за грлото.
„Зошто би одел и некому да му правам неволја.“ Таа се затресе, се замота околу себе и продолжи: „Кога си на одредена возраст, ништо помалку не можеш да поднесеш.Кога нашите беа пронајдени и беа во тие воени торби, тогаш гледав сè, а сега не можам да гледам мртви луѓе ниту на филм, сето тоа ме тресе. Никому не му се повтори“, ќе повтори неколку пати во текот на разговорот.
Сопругот на Разија и многубројните машки членови на семејството на овие четири жени беа пронајдени во неколку масовни гробници во околината на Зворник и беа погребани на гробиштата, кои се гробишта каде што се погребани муслиманите, во Горња Калесија. Кога биле пронајдени првите масовни гробници во околината на Зворник, немало заеднички погребен простор и многу закопани членови на семејството во селата.
„Да ги закопав така сопругот или деверот, тој веќе немаше да биде таму, ќе беше избришан од евиденцијата. И вака сите се закопани таму. Мислам дека историјата некогаш ќе пишува за тоа“, вели Сафета.
Сувада вели дека кога започнала руската агресија врз Украина, таа не спиела десет дена и само гледала вести.
„Не можам да издржам“, вели Разија, „но, можете да го прескокнете тоа“.
Во собата завладеа тишина и жените се препуштија на своите мисли.
Една од фотографиите на ѕидот е исечок од весник со наслов „Пресуда за Грујиќ и Поповиќ“, под кој пишува „Жртвите од Зворник пресудата ја сметаат за срамна“.
Сувада Селимовиќ стои меѓу насобраните на скалите на специјалниот суд на улицата Устаничка во Белград.
