Дали сме блиску до вакцини против рак? Што велат научниците?
Развојот на вакцини против малигни тумори е секако една од важните насоки во имунотерапијата на овие болести во рамките на новите стратегии за третман во онкологијата. Од вакцините за тумори се очекува многу, бидејќи, го стимулира имунитетот на одреден тумор кај одреден пациент. Бидејќи, вакцинацијата најчесто е форма на персонализирана медицина која вклучува сложена манипулација со клетките во лабораториски услови, таа е и скапа. За жал, овој вид третман е ефикасен само кај некои пациенти, вели, на пример, проф. д-р Миодраг Чолиќ, имунолог и редовен член на Катедрата за медицински науки на САНУ
Нема посилна армија од човечкиот имунолошки систем. Сите тие ќелии убијци, со различни бои и имиња, кога ќе се обединат, не штитат од најмоќните натрапници. Но и таа војска не е семоќна. Дури и во случај на тумори и разни автоимуни болести, тоа многу не издава. Сепак, велат дека тоа е клучот во кој го нашле, но се бараат решенија и за другите зли болести. Затоа може да има премногу реклами на телевизија кои ветуваат дека ќе „изградат“ имунитет до тој степен што болеста нема да може ништо да ни направи. Во интервју за Недељник, академик проф. Д-р Миодраг Чолиќ зборува за тоа дали човекот навистина го уништува сопствениот имунитет со начинот на живот и дали ќе ни го донесе „светиот грал“ на лек за рак.
Може ли да се каже дека болестите се последица на воспаленија во организмот и како човек може да си помогне?
– Голем број на болести, особено заразни, се придружени со воспаление. Во такви околности, воспалението е корисна реакција и помага да се елиминира причината за воспалението. Меѓутоа, многу често во организмот се присутни тивки, хронични, воспалителни процеси без манифестирана инфекција. Типични примери се дебелината, дијабетесот, атеросклерозата и голем број дегенеративни болести. Во такви случаи, човекот може да си помогне со борба против здрав начин на живот, правилна исхрана и намалување на хроничниот стрес за да се спречат овие нарушувања, односно дека овие процеси, кои се поврзани и со забрзано стареење, се одложуваат што подолго.
Како човек го уништува сопствениот имунолошки систем? Колку е тешко да се одреди што го поттикнува да се сврти против себе?
– Имунолошкиот систем е организиран на таков начин што ефикасно ги препознава и елиминира инфективните агенси, изменетите сопствени клетки и другите туѓи материи. Истовремено, тој е толерантен кон сопственото здраво ткиво, што е неговата основна биолошка улога. Сепак, имунолошкиот систем, како и секој друг систем во телото, е подложен на голем број штетни агенси. Типичен пример е штетата предизвикана од хемотерапија и радиотерапија, некои вируси (типичен пример е ХИВ), поради неухранетост или некои грешки на генетско ниво. Во такви околности, имунолошкиот систем тешко се бори со инфекциите, дури и со оние кои не предизвикуваат проблем кај луѓето со здрав имунитет.
Друг пример е активирањето на имунолошкиот систем против сопственото ткиво и развојот на бројни автоимуни болести. Проблемот со разбирање зошто тоа се случува кај поединци е комплексен и вклучува и наследни и еколошки фактори кои заедно доведуваат до нарушување на сложените контролни механизми кои ја одржуваат толеранцијата на имунолошкиот систем кон сопственото ткиво. Тешко е да се одреди кои се специфичните механизми за активирање, но најчесто се наведуваат инфективни агенси, како што се одредени вируси или микоплазми; се разбира, често им помагаат и други штетни фактори од околината или од самиот организам.
Колку се во право луѓето кои се радуваат на развојот на вакцини кои ќе го уништат туморот? Дали е навистина толку лесно решение, до кое е многу тешко да се дојде?
– Развојот на вакцини против малигни тумори е секако една од важните насоки во имунотерапијата на овие болести во рамките на новите стратегии за третман во онкологијата. Од туморските вакцини се очекува многу, бидејќи на овој начин се стимулира имунитетот на одреден тумор на специфичен начин, кај одреден пациент. Бидејќи вакцинацијата најчесто е тип на персонализиран лек кој вклучува сложена манипулација со имуните клетки во лабораториски услови, таа е и скапа. За жал, овој тип на третман е ефикасен само кај некои пациенти, кај некои растот на туморот е забавен, а кај некои е неефикасен. Денес знаеме и зошто е тоа така. Прво, многу тумори не се доволно имуногени за да предизвикаат ефективен имунолошки одговор и на тој начин да ги убијат клетките на туморот. Второ, дури и кога се создава доволно ефективен имунитет, постојат бројни механизми во туморот со кои туморот го оневозможува функционирањето на имунолошкиот систем. Затоа, сузбивањето на овие инхибиторни ефекти кај туморот е предуслов за активирање и на веќе постоечкиот систем со кој имуните клетки го уништуваат туморот и на имунолошкиот ефект против туморот, што дополнително се стимулира со употреба на специфични вакцини.
Дали имунотерапијата во случај на рак еден ден ќе им биде достапна на сите пациенти т.е. нема да биде толку скапо?
– Имунотерапијата на ракот, заедно со постоечките начини на лекување на малигните заболувања, полека но сигурно го пронаоѓа својот пат во рамките на новите стратегии за третман во онкологијата. Тоа е секако еден од најперспективните модалитети на лекување на ракот, бидејќи, активниот пристап, заснован на развојот на основните знаења во имунологијата и биологијата на малигните клетки, го уништува туморот или ги блокира тие молекули и сигнали одговорни за несоодветен и слаб имунолошки одговор. За жал, оваа терапија е многу скапа, дури и за пациентите во развиените земји. Кај нас секоја година се прошируваат индикациите за употреба на имунотерапија како дел од воведувањето на иновативни лекови во онкологијата. Сепак, тоа не е доволно. Кога ќе биде поевтин и достапен за сите пациенти? Се надевам дека со негово унапредување овој вид третман ќе стане поефикасен и социо-економскиот раст на државата ќе биде поголем.
Постојат некои теории кои велат дека е опасно да не се добие грип. Колку е тоа вистина?
Речиси секој човек добива грип еднаш или повеќе во својот живот. Повеќето инфекции се благи до умерени. Причината е што вирусот на грип лесно се пренесува, често мутира, а имунитетот е релативно слаб и краткотраен. Слично е и со имунитетот по примената на вакцината против грип. Грипот е релативно опасен за одредени категории на луѓе, особено кога станува збор за лица со ослабен имунитет и кога станува збор за нови, повирулентни, соеви на вирусот на грип. Тоа може да биде опасно, дури и опасно по живот, за луѓето кои реагираат на нов вид на вирусот на грип со многу силен имунолошки одговор, кој е придружен со огромно оштетување на белите дробови. За жал, тешко е да се предвиди кој здрав човек ќе реагира на овој начин.
Како вие, како имунолог, гледате на вашите стравови од вакцини?
Стравот од вакцини е неоснован. Со вакцинација се искорени одредени заразни болести, а за многу, особено опасни болести, вакцината е најдобрата превентивна мерка. Ризикот од компликации предизвикани од вакцината се совпаѓа со ризиците од земање на кој било друг лек. Повлекувањето од вакцинацијата, предизвикано од неразумните масовни кампањи против вакцинацијата или недостапноста на вакцини во некои сиромашни земји, доведува до повторна епидемија на одредени болести, како што е сипаница, или повторување на тешка детска парализа. Секако, при воведување на нови вакцини, и покрај сите неопходни претклинички и клинички испитувања, треба да се следат сите посакувани и потенцијални несакани ефекти, што во основа е активност на фармаковигиланцата.
Но, колку човек адекватно се грижи за својот имунолошки систем и дали воопшто може да се грижи?
– Модерен брз начин на живот, кој со себе носи голем број лоши навики, како што се продолжен емоционален и физички стрес, пушење, алкохолизам и консумирање други психоактивни супстанции, намалена физичка активност, неправилна исхрана и слични епидемии на дебелина, дијабетес и други дегенеративни болести, ги оштетува сите витални органски системи, вклучувајќи го и имунолошкиот систем. А бидејќи зборуваме за глобални животни прашања на кои не обрнуваме доволно внимание, јасно и индиректно може да се заклучи дека не ни е грижа ниту за имунолошкиот систем. Тоа е и одговорот на прашањето дали човек може да се грижи за својот имунитет. Да, ако сме подготвени да ги намалиме горенаведените фактори на ризик за здравјето. За некои фактори е многу полесно, а за некои доста тешко.
Зошто има толку многу болести кои треба да се развијат, па дури потоа да се постави дијагноза? Зарем не е можно да се спречи тоа сега преку имуно-анализи?
– Со дешифрирање на целиот човечки геном, паралелно со откривањето на генски полиморфизми, или генски мутации, кои може да се поврзани со одредени болести, ќе можеме да го предвидиме развојот на одредена болест за секој поединец со одреден степен на веројатност. За жал, не сме сигурни дека ќе го спречиме. Кога станува збор за имунолошки тестови, оние кои денес се во клиничка употреба, тешко можат да бидат корисни за предвидување на болеста, бидејќи, тие обично се неспецифични и затоа немаат улога на скрининг тестови. Некои тестови може да бидат корисни ако постои семејна историја на одредена болест во која имунолошките нарушувања се важни. Или, на пример, откривање на еден генски маркер кој е важен за имунолошкиот одговор, HLA-B27, чии носители имаат висока тенденција да страдаат од одредени ревматски заболувања.
Нашето тело исто така може да се сврти против себе кога имунолошкиот систем реагира премногу силно. Може ли некој некако да го спречи тоа? Како да ги спречиме оние болести на имунолошкиот систем кои самите ги „предизвикуваме“?
– Ова прашање треба да се разгледува од повеќе аспекти. Првиот аспект е појавата на автоимунитет и развојот на органски или специфични автоимуни болести. Ова е комплексен проблем, т.н кршење на толеранцијата кон сопственото ткиво. Во нормални околности, поради процесот на избор на лимфоцити, најголемиот број на клетки кои се потенцијално самореактивни и би можеле да бидат насочени кон сопственото ткиво се отстрануваат од репертоарот на лимфоцитите. Се развиваат и бројни механизми за контрола на автореактивните лимфоцити кои останале во репертоарот на нашиот имунолошки систем. Кога овие регулаторни механизми се сериозно нарушени кај луѓе со генетско потекло, може да се развие автоимунитет. За имунорегулација во оваа смисла може да придонесат одредени хронични инфекции, хроничен стрес и многу други фактори.
Во исто време, намалувањето на овие фактори е и начин на превенција, бидејќи не можеме да ја промениме нашата генетска предиспозиција. Друг аспект е силниот и несоодветно насочен имунолошки одговор што се забележува кај алергиските реакции и другите болести на хиперсензитивност. Во овој случај, имунолошкиот одговор на алерген или одреден лек кој се врзува за нашите клетки, кај повеќето генетски предиспонирани индивидуи, може да доведе до производство на антитела кои доведуваат до несакани ефекти. Превенцијата е да се избегне иден контакт со такви супстанции. За жал, по правило, тоа е можно само кога ќе се појават реакции на преосетливост и ќе се докаже предизвикувачкиот фактор. Третиот пример се силните имунолошки реакции кои се забележуваат по трансплантацијата на ткива и органи. Тие може да се спречат со избирање на вистинскиот компатибилен донатор и користење на соодветни имуносупресивни лекови.
