Дојде време да се измисли повторно социјализмот во кој човекот ќе биде придружник не само на друг човек, туку и на природата, оној надвор од себе, како и оној во себе
СРЃАН САНДИЌ
Како ја гледате оваа пандемија и нејзините импликации во овој контекст?
– Луѓето се повеќе или помалку свесни дека тоа е само симптом на далеку посериозна болест што ни се заканува од иднината. Сè уште не знаеме што ќе нè снајде, кои сè уште непознати болести ќе доведат до глобално затоплување, какви непредвидливи последици ќе предизвикаат сè уште незапирливото уништување на природата. Сепак, веќе научивме нешто од оваа криза. Социјална солидарност, грижа за слабата и немоќна, свесна човечка асоцијација со цел на заедничко дејствување и што е најважно, неопходноста од рационално планирање во согласност со социјалните цели, тоа е она што ни е на располагање пред претстојната катастрофа. И ние нема да ја спречиме оваа катастрофа, а станува се појасно денес, ако продолжиме да ја следиме логиката на бесконечен економски раст и ако дозволиме таканаречената невидлива рака на пазарот да продолжи да не води како слепи лица. Таа не донесе на работ на катастрофата. Дојде време да се измисли повторно социјализмот во кој човекот ќе биде придружник не само на друг човек, туку и на природата, оној надвор од себе, како и оној во себе.
И во вашата нова книга, Транзиција кон никаде, се осврнувате на проблемот со пост-комунизмот. За каков историски процес станува збор? За историскиот напредок или можеби регресијата?
– Како и во претходните книги, јас инсистирав на тезата дека таканаречената посткомунистичка транзиција е идеолошка стапица во која капиталистичкиот Запад, победник во Студената војна, ги фати поранешните социјалистички општества, обезбедувајќи апсолутна доминација и неограничена контрола над нив. Тој успеа да им наметне една цел без алтернатива, целта слепо да го достигне Западот. Целата нивна иднина беше сведена на повторување на туѓото минато. Покрај тоа, пост-социјалистичките општества се ставени под еден вид западно туторство, како некои малолетни лица од историјата незрели да управуваат со сопствената судбина. Тоа беше цената на интеграцијата во глобалниот капитализам во која на многу од овие општества им беше судено никогаш да не достигнат просперитет и моќ на нивните шефови и профитери.
Како, доколку ги има, Хрватска ја заврши оваа транзиција? Потчинет? Можеше ли да биде поинаква?
– Таа го заврши како вазал на најмоќните земји од Европската унија, како што се Германија, или САД или НАТО. Оваа вазална врска има јасен неофеудален карактер. Во оваа смисла, транзицијата е точно спротивна на Просветителството. Така, не е излез од самокриената незрелост, во која Кант го гледаше значењето на Просветителството, туку токму спротивното, доброволно прифаќање на таа состојба на сопствената незрелост и потребата од туторство.
Чекор, два назад: кога и како всушност започна оваа транзиција во нашата земја?
– Ако ме прашате, процесот на транзиција во Хрватска започна кога споменикот на Бан Јелачиќ беше вратен на Плоштадот на Република. Дури и денес, не ми е јасно што тогашната хрватска малограѓанска интелигенција, која ја спроведуваше, лошо гледаше во идејата за република. Каква антидемократска, комунистичка идеологија, каков тоталитаризам или, не дај Боже, југословенство? И уште помалку ми е јасно што им требаше таму Јелачиќ, оној кој како хабсбуршки вазал во име на феудалниот апсолутизам во неговата крв ја уништи граѓанската, демократска револуција. Но, како што вели поговорката: Она од што се срами паметниот човек, се гордее будалата. Денес, по завршувањето на транзицијата, се чини дека Јелачиќ е во право на својата заговор. Да сведочи за континуитетот на хрватското вазалство, од Јелачиќ, преку Павелиќ до Пленковиќ. Туѓман, сепак, не му припаѓа на тој континуитет. Тој беше суверен, барем во обид. Тој беше премногу имитиран од неговиот водач и учител Јосип Броз, единствениот вистински суверен што некогаш го имале народите од овој регион. Но, тој ги немаше своите капацитети, ниту интелектуални ниту политички. Како и да е, тој почина среќен, во заблуда дека постигнал независна и суверена хрватска држава.
Дали конечно заврши тоа време на транзиција и ако е така, од каде знаеме дека е?
– Поднасловот на мојата германска книга за транзиција, објавен пред десет години, е „На крајот на пост-комунизмот“. Не за крајот на комунизмот, туку за крајот на процесот за излегување од него. Овој процес не е завршен кога ќе бидат постигнати некои од неговите историски цели, на пример кога конечно ќе се постигне социјално стабилна, економски просперитетна и културно збогатена демократија – тука обично се додава „западниот тип“. Напротив, транзицијата беше завршена кога таа цел ја потроши својата привлечна енергија, кога целата телеологија на посткомунистичката транзиција се распрсна во реализмот на грабежот на приватизацијата, корумпираните елити, пост-индустриското уништување, емиграцијата, примитивниот клерикализам, интелектуалната декаденција и културната накратко провинцијализација.капитализам. Денес, само неолибералните талибанци сè уште бараат конечна реализација на преодната цел што ја гледаат во фантазијата на некоја „нормална, уредена држава“, која ќе се откаже од сите свои функции, освен од тоа да биде услуга за да ги собере своите профити.
Повеќето есеи во оваа книга бараат одговори на политички и историски прашања во практиките и делата на современата уметност. Зошто во уметноста? Дали не е историско или политичко знаење само способно да одговори на овие прашања?
– Невозможно е да се дефинира оваа книга на дисциплиниран начин. Јас не сум критичар или историчар на уметност. Исто така, не напишав ни трактат за естетска теорија. Покрај тоа, не ги избрав ниту темите на овие есеи. Напротив, сите овие текстови беа нарачани и сите беа напишани за пари. Во принцип, не сакам да го кријам фактот на мојата најмена работа во сферата на културата и уметноста, т.е. реалноста на материјалното, продуктивните претпоставки за моето наводно автономно авторство.
Јас, како автор со оригинални идеи, не и приоѓав на уметноста и и ги нудев своите услуги. Напротив, уметноста дојде кај мене и ми понуди пари за текстови на теми по сопствен избор. Затоа, јас не сум ниту писател, ниту уметник, ниту теоретичар на ова или она, ниту новинар, туку своевиден кондољер во денешната Република на писмото, модерна репродукција на она што во ренесансата и просветителството се нарекуваше „Республика литерариа“. Кондољере потекнува од италијанскиот кондотриеро што значи едноставно изведувач, оној кој работи по нарачка. Со друг збор – платеник.
Ова се разликува од имиџот на слободен уметник, интелектуалец кој има јасна позиција и улога во јавноста на националната култура.
– Современата уметност е глобален систем кој одамна го проголта и свари концептот на национална уметност. Веќе нема никаква врска со тој стар поим за уметност како поддел од културата во смисла на прелистување низ стари весници: прво странска, потоа домашна политика, потоа економија, па култура и уметност во неа, и на крај спорт, слободно време и време. Оваа трансформација вклучува отворање на уметноста кон сите теми на современиот живот, културата, политиката, историјата, како и кон научните дисциплини. Повеќе не постои таа дисциплина на знаење што не е добредојдена во современата уметност, исто како што, од друга страна, современата уметност е добредојдена во сите сфери на современото знаење. Во таа смисла, може да се каже дека и јас сум уметник, се разбира, не во смисла во која старата национална култура ја разбира таа професија.
Речиси сите есеи во книгата првично се напишани на англиски јазик. Дали тој факт спаѓа и во трансформацијата за која зборувате?
Тоа е точно. Современата уметност, и не само таа, туку и целата област на современо производство на знаење, култура, економија и политика и така денешната Република писма има свој „мајчин јазик“, што е, јасно, англиски. Младен Стилиновиќ, кој го смисли познатиот слоган во раните 90-ти години на минатиот век дека „уметник кој не зборува англиски јазик не е уметник“ беше апсолутно во право. Овој факт има, се разбира, далекусежни последици за националните јазици, особено за оние мали и немоќни како хрватскиот – кои националистите сè уште се обидуваат да ги одвојат насилно од српскиот, босанскиот или црногорскиот, со што само го забрзуваат неговото опаѓање и истребување.
Веќе денес, овој јазик во голема мерка е реновиран, повеќе употреблив само во неважните домени на животот и работата, во секојдневниот живот, семејството, во затворениот локален свет на вазалната држава, на периферијата на глобалниот капитализам. На крајот на краиштата, една студија „Европските јазици во дигиталното време“, неодамна спроведена од група од над 200 експерти за технолошка јазик, заклучи дека 21 од 30-те европски јазици што ги истражувале имале мала или никаква дигитална поддршка. Тие се убедени дека повеќето европски јазици нема да ја преживеат дигиталната ера. Непотребно е да се каже, хрватскиот е меѓу нив. Така, блиската иднина ќе ни даде одговор на прашањето кој прв ќе умре, нацијата или нејзиниот јазик. Што се однесува до првиот, не ми е жал. Кога станува збор за јазикот, треба да се стори се за да се спаси, а пред се да се ослободи од националистичкиот кафез во кој нема опстанок.
