Дали и кој ќе изгласа на унгарската Фидес исклучување од друштвото на Европската народна партија? Реално, поголем дел од хрватското политичко тело е блиску до погледите на браѓата Качински во Полска и до Виктор Орбан во Унгарија
ИНОСЛАВ БЕШКЕР
Во Хрватска, честопати се преправаме дека не знаеме кој е Орбан и што е тој. И многумина од нас не се подготвени да видат дека Орбан не е диктатор кој дојде на власт со сила, но дека тој е автократски израз на политичкото мнозинство во унгарската политичка нација.
Службениот став на Република Хрватска кон унгарскиот прогласен или либерален режим на Виктор Орбан силно го доведува во прашање и самата ориентација на Хрватска и нејзиното мнозинство, не само во Владата или парламентот, како и нејзината прогласена ориентација на христијанските демократи.
За разлика од либералната Европа, која – врз католичките темели на Шуман, Дегаспери и Аденауер – ги прифати и трите поделби на моќ и системот на проверки и рамнотежи, Орбан, исто како Јарослав Качињски во Полска, ја контролира ситуацијата со медиуми и судска контрола. Истиот метод е содржан во генетскиот код на Хрватската демократска унија: го применуваше претседателот Туѓман (и продолжи: запомнете дека „несоодветните“ за градоначалници на Загреб беа избрани залудно), наследувајќи го, конечно, од претседателот Тито (познат и по неговиот приговор кон Владимир Приморац дека „има некои судии таму кои се придржуваат кон законот како пијан за плотот“).
Да не се залажуваме: Хрватската демократска заедница може да го изгуби своето мнозинство во парламентот, но само кога ќе претера во корупцијата и клиентелизмот – како што се случи накратко во 2000 година и повторно во 2015 година – но кога ќе ја додадеме силата на умерената десница изразена во Татковинската партија. во голема мерка и други мали партии произлезени есницата во некогашниот Сојуз на комунисти на Хрватска) се се тоа сили на екстремна националистичка, суверенистичка и длабоко нелиберална десница, евидентно е дека мнозинството на хрватски политичка нација и се приклонуваат кон погледите развиени до крајност од победничките опции на браќата Качински во Полска и на Виктор Орбан во Унгарија.
Да го земеме, како латмусен тест, само лозунгот „За дом спремни“, израз на придржување кон фашистичките сили кои ја загубија војната во Европа пред 75 години (но не нивниот извор, ниту надеж за враќање на нивниот „нов поредок“). Дури и „најевропските“ сили во Хрватскиот демократски сојуз, истите тие што нивните сојузници од десната страна ги исмејуваат ккако „бриселски компании“, немаат ниту храброст ниту сметлост да се оддалечат од барем од симболите на фашизамот, како што покажа и инценацијата со провокативното појавување на министерот Медведев во Окучани.
Орбан не оди ни толку далеку, дури и тој останува на линијата на регентот Хорти де Нагибни, либерален, но парламентарен автократ кој не воведе фашизам, туку влезе во алијанса со фашистите да го врати барем дел од Унгарија, изгубен со Трианонскиот мировен договор (масакрот во Нови Сад, најновите судири меѓу Унгарија и Романија поради барањата за враќање на автономија барем на унгарскиот Секеj во Источна Седмоградска, покажуваат тој не поготвен за целосно да ги смири етничките реиндикации).
Можно е дека Хрватска во рамките на Унијата, а всушност и Хрватската демократска заедница во рамки на Европската народна партија, одбива да се спротивстави на убиството на слободата на печатот и трите поделби на моќ во Полска и Унгарија, затоа што тој мора да биде формално неутрален барем овој семестар, додека претседава со Унијата. Ова е, на крајот на краиштата, наративот што ХДЗ им го нуди на оние што сакаат да слушаат.
Резултат на наративот е дека не смееме да го навредуваме Унгарците додека енергично нè држат со нож на вратот, бидејќи, владата на Хадез предводена од Иво Санадер им даде не само 50 отсто од хрватската Нафтена индустрија, туку и стоотстна власт во неа.
За последните избори, премиерот Пленковиќ вети дека Хрватска ќе го купи продадениот дел и дека ИНА повторно ќе биде во наши раце. Да, ама тоа не е така едноставно. Со истата брзина со која тогашниот премиер на СДП Милановиќ го постигна Планот 21. Да се потсетиме само дека искреноста не е идеолошка, туку национално-политичка категорија.
Во Хрватска, честопати се преправаме дека не знаеме кој е Орбан и што е тој. И многумина од нас, дури и свесни за катастрофалната улога на политичарот во кршење на солидарноста и договарањето – единствената основа врз која Европа може да се одбрани од сопствените вековни национални воени инстинкти – не се подготвени да го видат Орбан како диктатор кој не дојде на власт со сила, против волјата на гласачите, но дека тој е автократски израз на политичкото мнозинство во унгарската политичка нација, дека зад него стојат повеќе од 50% од телото на таа политичка нација, односно дури и со повисок процент од етничките Унгарци во него.
Пол Лендваи, од универзитетот Оксфорд, објави книга: „Орбан, силниот човек на Унгарија“ во која тој веројатно го расипува митот за Орбан како нов диктатор. Тој е – како што тогаш објавивме – долгогодишен автор: тој е роден во август 1929 година. Како Пол Лендвај, тој стана славен во 1951 година со книгата „Тито е непријател на унгарскиот народ“, но по 1956 година емигрираше во Австрија, а во 2011 година ја објави книгата „Мојата разорена земја“ во која ја анализираше не само Унгарија, туку и целата поранешна Хабсбургшка Митсеиропа како извор на етничка омраза, раздор и антисемитизам. Тој исто така знае нешто за тоа: неговите предци се Евреи, а презимето предупредува за неговото потекло од Лендава, некогаш унгарски центар во Прекомурје (синагогата таму, една од двете преостанати во Словенија, не беше срушена од Харти).
Лендваи, како средношколец бил партиски активист во ерата на Рикоши, па од тие искуства ја знае разликата помеѓу диктатурата и авторитарниот режим. Тој потсетува дека паравоени единици не се гледаат како маршираат низ Пешта, забележува дека полицијата учтиво заштитува мали групи што демонстрираат за нешто, дека никој не се плаши дека тајната полиција ќе дојде кај него во ноќни часови и ќе го однесе.
Нема, вели Лендваи, дури и култ на личноста (без кој Хрватска не ги познава последните 100 години, личности кои се денес живи или барем мртви, на некој начин Тито беше беатифициран). Сепак, Лендваи не може да молчи за прекарот „Виктатор“, кој вели нешто за приемот на ликот на Орбан барем во дел од нацијата.
Моќта на Орбан е обезбедена со широка контрола на медиумите и судството, потенцира Лендваи. Тој додава дека „зад силниот говор за заштита на силно оптоварените семејства од злобните мултинационални корпорации стои „буразерскиот“ капитализам во кој некој мора да биде на вистинската политичка страна, ако сака да преживее економски“.
Се разбира, авторитаризмот опишан на овој начин, со микс на контрола врз медиумите, судството и состојбата на блискот партнерски капитализам, не е ништо особено ново, ниту е изум и патент на Орбан. Но, ова убаво ја објаснува склоноста што Виктор Орбан да привлекува одредени хрватски кругови.
Во минатиот век, Предраг Матвејевиќ го шири концептот за демократурата во Европа како име за политичкиот аспект на таквото општество (искрено признавајќи дека изразот не е негова, што ја слушнал веројатно во Чешка). Томас Пикети го користи терминот „социјален нативизам“ за посоцијално ориентирана варијанта на националниот суверенитет.
Наречете го тоа на еден или друг начин, суштината останува претежно иста, како во таа приказна за тоа како да се нарече она што мириса на роза и изгледа како роза.
Карактерот на суверенитетот на Орбан е дополнително илустриран со неговиот жесток притисок да го контролира образовниот систем, а особено високото образование, кој затоа е ориентиран кон возрасни граѓани. Орбан, исто така, одлучи да го контролира просторот на слободата на универзитетот (можеби тоа звучи познато!), задушувајќи го Централноевропскиот универзитет (ЦЕУ), кој дури и независните набудувачи (на пр. Тимоти Гартон Еш) безрезервно го сметаа најдобриот универзитет во Унгарија, и секако најосамостојниот од владејачката идеолошка парадигма.
ЦЕУ е основан во 1991 година, со фондација од 880 милиони долари, од Џорџ Сорос. Тој откупи дел од неволјите што ги предизвика неговите анонимни жртви со тоа што се збогатат на нивна сметка преку насочена филантропија. Едно време, самиот Орбан доби стипендија од Фондацијата Сорос, со која студираше политички науки во Оксфорд. Тој ја разбра функцијата и значењето на образованието. Затоа тој се спротивстави на ЦЕУ и Сорос, спроведувајќи закон низ парламентот за штетници што не може да им дозволи на странските универзитети да работат во Унгарија, доколку немаат дом во странство (а ЦЕУ го нема истиот).
Образованието е – особено во идеолошки ограничени држави (без оглед на видот на идеологијата што го поддржува) – е важен, па дури и клучен идеолошки апарат на државата. Не е ни чудо што оние што би ја смениле идеолошката парадигма инвестираат во неа, од овие или оние појдовни точки (како Сорос, кој се залага за „отвореното општество“ на Попер или Фетулах Ѓулен, кој преку школување промовира ре-исламизација на претерано секуларизирано и неприфатливо корумпирано турско општество). Значи, не е ни чудо што корфејот на цврсти статистички идеологии, како Орбан или Реџеп Таип Ердоган, во вакви бројки гледаат реинкарниран ѓавол.
Се разбира, методите на Орбан не ја има никаде немилосрдноста на Ердоган во расчистувањето на универзитетот и сè што тој ја гледа како сенката на неговиот поранешен спонзор Ѓулен – но гневот на унгарскиот премиер на неговиот поранешен спонзор е подеднакво рационален, со еднаква злоупотреба на религијата, барем не истата.
Според популистичката шема, Орбан секогаш градел слика за себеси како аутсајдер во борбата против можните елити, во името и за доброто на другите аутсајдери кои го сочинуваат најголемиот дел (не само на унгарското) општество. Повикувањето на народот или нацијата отсекогаш било омилено средство за оние кои немале аргументи за отворен судир на мислења (не без ѓаволот, Самуел Џексон пред многу одамна рече дека патриотизмот е последното прибежиште на измамниците).
Исто така, следејќи ја популистичката шема, Орбан, посочува Лендваи, тој ја шири сликата човек од народот, кој сака фудбал и шпагети вестерни и кој го гледал Чарлс Бронсон барем петнаесет пати во „Беше еднаш, на Дивиот Запад“: икона на осамен и несебичен борец за правда.
Лендваи, инсајдер на не толку изгубени можности на Унгарија, не пропушта да истакне дека Орбан не е исцедок на дисидентски клан, затоа што неговиот татко, како што вели, бил типичен претставник и корисник на системот „не бранувај“ на Кадар, познат и како „gulyásk communizmus“ (гулаш-комунизам). : народот мораше да ја напушти политиката во Кадаровата партија и да се преправа дека верува во нејзината водечка линија, а Партијата пак ги остави луѓетона мира во среќата на семејниот живот и некој мал бизнис, или со гарантираната работа (имаше дури и простор за исмејување во литературата и филмот)..
Јадрото на водечкиот политички клан во Унгарија се блискит пријатели на Орбан од крајот на осумдесеттите. Со нивна помош, скратувајќи го престојот во Оксфорд, тој го „исчисти“ Фидес од „противниците“, оние кои повеќе веруваа во идеалите отколку во шефот. Тој, проучувајќи ја политичката историја на Западот во Оксфорд, ја откри моќта на религијата како политички апарат и од либералот се претвори во паладин на христијанската култура и цивилизација. Нема никаква точка да се потсетиме како Орбан некогаш се залагал за модел на полска Солидарност (како што ја крстил тогашната кардинал Војтила), но тој ја откри силата на националните фрустрации: Орбан, поинтелигентен од иредентистичкиата „64 окрузи“, или парафашистот Јобобик, исто така се вози на митот за „Трајановата траума“ – тезата дека Унгарија пред 100 години, по поразот во Првата светска војна, неправедно се распаднала и е намалена од статусот на суперсила во мала Унгарија од која беа земени Словачка, Седмоградска (Трансилванија) и Војводина со јужна Барања, Меџимурје, Прекомурје и, конечно, Ријека, пристапот до Медитеранот (и, всушност, Хрватска со Славонија). Тој се вози на политичката клаустрофобија на континуирано затворена и историски фрустрирана нација од која, наводно, другите ја мразат затоа што е со подобар квалитет од нив (и се чини дека тоа звучи познато).
Една од последиците е тоа што Унгарија сподели околу еден милион државјанства со своите сограѓани во околните земји (се знае од кого го видел ова). Од друга страна, успехот на партнерот на Орбан, веројатно научивме нешто за неговиот пријател Хернади и неговите методи, изобилно е финансиран од Европската унија (чии пари беа ратурани низ Будимпешта), го потврдува фактот дека околу половина милион Унгарци ја напуштија Унгарија во исто време. Во форма на стампедо, најголемо од 1956 година, но овој пат потивко.
Малку е веројатно дека владеењето на Орбан ќе беше толку долго и цврсто, ако не му подадоа во стартот рака на некомпетентни и алчни екс-комунисти (повторно звучи познато, нели?) Маскирани како социјалдемократи тие ја водеа земјата катастрофално, тотално неподготвена па се лизнаа во кризата во 2008 година. Делови од врвот на оваа партија се најдоа како шампиони во „Панамските документи“.
Хрватска беше внимателна па не гласаше против Унгарија и дури неодамна доби изрази на благодарност од Пешта (но ИНА остана таму каде што беше, неспакувана во благодарноста). Никој не кажува јавно: „Хорвтим нембер“, не се повторува шегата на Косут дека не гледа ниту една Хрватска на картата, а Јелашиќ на Плоштадот веќе не мавта со мечот кон Унгарија, туку кон Бихаќ, Шибеник и, можеби, Пешичи (Микаjина Пејетица) .
ХДЗ сепак ќе треба да даде изјава оваа есен, кога претседателот на Европската народна партија, Доналд Туск, како што неодамна го најави, го става на дневен ред исклучувањето на Фидес од тоа европско конзервативно политичко семејство, кое е мнозинство во Унијата.
Туск потсети во Букурешт на програмата на Европската народна партија, каде основните насоки се: „Слободата како основно човеково право е неразделна од одговорноста; почитување на традициите и слободно здружување; солидарност во помагање на сиромашните кои мора подеднакво да се обидат да ја подобрат својата состојба … “итн., вклучително и субсидијарност и, конечно, плуралистичка демократија. Туск верува дека Фидес на Орбан ги крши сите овие точки.
Како ќе одлучи ХДЗ на Пленковиќ?
Проблемот е ако е усогласен со илиберализмот со помош на медиуми и судска контрола. Но, проблемот е и ако тој гласа против Орбан, но надвор од опортунизмот, цврсто стискајќи ја хрватската „шипка“ во хрватскиот џеб.
