Филип Еидус, професор на ФПН вели дека или режимот ќе оди во тотална автократија и ќе ги скрши опозицијата и граѓанското општество, или ќе се скрши под комбинираниот притисок на граѓанската мобилизација и пукањето под сопствената тежина, по следните наместени избори и негирањето на меѓународната поддршка.
СТЕФАН СЛАВКОВИЌ
Редовен професор по безбедносни студии на Факултетот за политички науки на Универзитетот во Белград и еден од иницијаторите на ПроГлас, Филип Еидус, актуелната политичка криза во Србија ја гледа како драма во три чина. По крајно спорните избори во декември минатата година, односно во јуни оваа година, режимот дојде до криза на легитимитет и репрезентативност – прибегна кон сериозни нарушувања на интегритетот на изборниот процес за да опстане, а опозицијата, за која гласале повеќе од милион гласачи, не контролира ниту еден град или општина. Тој медијан отскокнува во Ниш, само за да ја нагласи ненормалноста. Вториот чин се рефлектира во кризата на доверба, која беше предизвикана од летното обновување на проектот Јадар, кој претходно беше симнат од дневниот ред. Граѓаните тогаш сфатија дека властите не стојат на зборот даден пред граѓаните и дека не може да им се верува.
Убаво го исчистија тој проект, го злоупотребија Уставниот суд за да ја прогласат нивната претходна одлука за укинување на проектот за неуставна и решија да го протуркаат проектот, кој огромното мнозинство граѓани не го поддржуваат, вклучително и многу гласачи на СНС, по секоја цена. Следеа можеби најмасовните протести во нашата понова историја, кои беа симултани, се проширија низ делови од Србија каде што ретко или никогаш нема протести и спонтани. Конечно, третиот чин се случи со падот на настрешницата на Железничката станица во Нови Сад, но и со мобилизацијата за проектите поврзани со Генералштабот и Стариот Савски мост… се работи за кризата на централниот наратив.,на владејачкиот режим, оној на златното доба и трајната градба. Нови Сад ја покажува другата страна на тој наратив, имено дека нивните градежни проекти буквално убиваат луѓе. Градителите се покажаа како уништувачи, а нивниот централен наратив за изградбата се распаѓа како внимателно наредена куќа од карти. „Србија сега е на пресекот на тие кризи“, вели Еидус за Радар.
Се чини дека повеќе фронтови никогаш не биле отворени во исто време. Некои не очекуваат ништо, други очекуваат рушење на власта. Кои очекувања се реални и од што зависи нивното остварување?
– Оптималниот излез прво би бил договор за решавање на кризата, потоа преодна влада составена од членови на владејачката коалиција и претставници на опозицијата, приближно на начинот на кој тоа беше направено во Северна Македонија, и која ќе се потруди да обезбеди следните предвремени избори се слободни и фер. Тоа консензуално сценарио е подобро за Србија, но е помалку веројатно, бидејќи се чини дека овој режим останувањето на власт го доживува како прашање на живот и смрт. Затоа се плашам дека ќе одиме кон натамошни турбуленции и кон неодлучно разрешување на кризата. Во тоа понеповолно сценарио, или режимот ќе оди во тотална автократија како онаа што постои во Белорусија и ќе ја скрши опозицијата и граѓанското општество, или ќе се урне под заеднички притисок на граѓанска мобилизација и пукање под сопствената тежина, откако следните наместени избори и негирање на меѓународната поддршка. Искрено се надевам дека ќе има причина да се реши политичката криза преку мирен договор.
Пошироката јавност го гледаше ProGlas како еднократно движење кое служеше за мобилизирање на гласачите. Која е неговата улога во новонастанатата ситуација?
– Ние не сме граѓанска организација или тинк-тенк, туку неформална група на луѓе кои составуваат еден текст, еден проглас, за да ги поттикнат луѓето активно да се вклучат во борбата за системски промени. Првиот чекор беше да се оди на избори. Но, по спорните декемвриски избори се соочивме со нова реалност и прво се обидовме да ја обединиме опозицијата околу борбата за изборни услови. Кога беа поделени околу излегувањето на гласање, решивме привремено да се повлечеме од јавноста за да не придонесеме за нивните поделби. По фијаското на опозицијата на јунските избори, започнавме нова фаза во која почнавме да градиме поширок општествен фронт со бројни локални организации. Создадовме мрежа на Слободната организација на Србија (СОС) и минатиот петок имаше огнено крштевање во форма на акцијата „Стоп Србија“. И покрај многу лошите временски услови, акцијата беше спроведена на вкупно 60 локации во 49 градови, што го покажува големиот капиларен потенцијал на оваа мрежа. Не планираме да се претвориме во политичка партија, но секако сакаме да придонесеме за системските промени кои му се потребни на нашето општество и се уште размислуваме за најдобриот начин на понатамошно дејствување.
Дали ПроГлас има функција на корективен фактор во однос на опозицијата или власта?
– На власта. Се разбира, би сакале опозицијата да биде посилна кадровски и организациски, попрофесионално и подобро артикулирана програмски, но нашата критична предност е насочена пред се кон оние кои ја носат речиси целата одговорност за состојбата во која се наоѓаме.
За релативно кратко време, од опозициските лидери кои не беа добредојдени на протестите, преминавме до фактот дека тие влегуваат во клинч со претставници на владејачката партија и полицијата, за што сведочат настаните во Нови Сад и Белград. Како го коментирате тој пресврт? Зашто, извесен период се чинеше дека опозициската јавност ќе ја критикува опозицијата што и да правела или не …
– Промената на пристапот делумно е последица на тоа што опозициските партии претрпеа тежок пораз на јунските избори, без разлика дали учествуваа или бојкотираа, а не долго потоа, активистичките организации и граѓанските групи дојдоа до израз со анти – протестите за литиумот. На крајот на летото се доби впечаток дека опозицијата исчезна од политичката сцена и дека нема кој политички да го артикулира огромното незадоволство на граѓаните. Верувам дека затоа многу опозициски политичари сфатија дека мора да излезат од својата комфорна зона и да ја стават својата кожа во игра со вклучување во акција на терен. По трагедијата во Нови Сад, тие покажаа дека ја научиле таа лекција, а нивното присуство на првата линија на акција секако ја поттикна мобилизацијата и и даде дополнителна видливост. Мислам дека ниту опозициските партии, ниту активистичките организации, ниту целата опозициска јавност не треба да трошат енергија на меѓусебна критика и натпревар, туку треба да се обединат и да ги насочат своите напори кон создавање реална и силна алтернатива на овој режим.
Борислав Новаковиќ од Националното движење на Србија пред полицискиот кордон повтори дека е на работа. Интервјуто го правиме на денот кога почнува седницата на Народното собрание на која требаше да се расправа за буџетот и почна со физичка пресметка. Дали сме во фаза на политичка борба каде пратениците ќе се борат или на улица или во зградата на Собранието?
– Тоа е составен дел од првиот чин на општествено-политичката криза, каде што недостига и легитимитет и доверба и во кој се урива централниот наратив на власта. Институциите се заробени, Собранието е тело за печат на предлозите на извршната власт, опозицијата нема политичка моќ, а опозиционерите се осудени како криминалци и внатрешни непријатели. Борбата на улица е изнудена, но неизбежна и за неа е одговорна власта, никој друг.
Локалните иницијативи почнаа да растат и да ги наградуваат опозициските партии уште во 2017 година. Зошто им требаа седум години за ефективно да соработуваат, освен во изолирани случаи?
– Локалните иницијативи се многу важни за локалната демократија и учеството на граѓаните, но без силни политички партии нема претставничка демократија. Затоа локалните иницијативи не можат да ги заменат политичките партии. Мислам дека во сегашните околности решението е во консолидација и обединување, не само на партии, туку и на движења, групи граѓани и локални иницијативи. Режимот прави сè за да ја скрши опозицијата, да ја атомизира, да се бори, финансиски да ја ослабне и да ја маргинализира во медиумите, а во тоа е доста успешен. Најважната задача во наредниот период ќе биде надминување на суетата и идеолошките разлики за да се создаде посилен и поширок блок за враќање на демократскиот поредок и владеењето на правото.
Дел од опозициските пратеници ги напуштаат пратеничките клубови од листата на која влегоа во Собранието на прво место. Миша Бачулов по ослободувањето изјави дека е сигурен дека властите и поединци од опозицијата соработуваат. Како овие настани можат да влијаат на политичкиот живот во вжештената Србија?
– Во согласност со она што веќе го кажав, повеќе би сакал да не трошам енергија на конфликти во опозицијата. Имаме поголем проблем, власта е таа што не води кон белоруското сценарио.
Надлежните претходно го суспендираа проектот Јадар, како и спорниот предлог за Законот за полиција. Сега предлогот за измена на Законот за високо образование е повлечен. Дали притисокот сè уште се исплати?
– На вашата листа би го додал и декретот со кој се цензурирани секое истражување од областа на одбраната и безбедноста спроведено во соработка со странци. Тоа се оние зомби-политики кои се предлагаат, се повлекуваат по притисок од јавноста, па после одредено време повторно се појавуваат во малку изменета форма, па ако помине, поминува. Надлежните не ги повлекуваат затоа што прифатиле јавни приговори, туку само за да чекаат некој подоцнежен, поповолен момент да ги објават. Што се однесува до овие измени на Законот за високо образование, се добива впечаток дека намерата на властите е да создадат нелојална конкуренција за да го ослабат нашиот универзитет како едно од последните засолништа на слободната мисла кои не успеале да ги дисциплинираат, како и можеби да си создадат нови коруптивни можности за издавање на работна дозвола за странски универзитети. Не треба да имаме ништо против меѓународната конкуренција, но само ако сите работиме под исти услови. Но, идејата странските универзитети да добијат дозвола од Министерството со заобиколување на Националното тело за акредитација би ги ставила странските универзитети во многу подобра позиција од домашните, кои треба да исполнат цела низа услови и стандарди за да добијат акредитација. Ниту процесот на акредитација не е гарант за квалитетот, како што покажува лошата практика на многу приватни универзитети, но секако е подобар филтер од самоволна одлука на Министерството. Сол на раната е можноста да се субвенционираат и такви привилегирани странски универзитети, изземени од домашниот процес на акредитација. Па, претпоставувам дека е во интерес на државата да ги заштити домашните универзитети и да ги зајакне за меѓународна конкуренција?
– Толку од патриотизмот на нашите власти. Веќе субвенционираат странски инвеститори, а на најголемите им се дозволува да работат без да ги почитуваат законите на Србија. Нема разлика?
Предвидените измени на Законот за високо образование апсолутно се вклопуваат во сегашниот модел на привлекување странски инвестиции. Не е важно што работниците работат во пелени или во ропски услови, а околината е затруена, битни се само бројките. Нашиот претседател инаку е опседнат со бројки и квантитет, раст на БДП, број на километри, износ на инвестиции, а не го интересираат премногу квалитетот, процедурите и социјалните ефекти.
Тој самиот рече дека поради трагедијата во Нови Сад никој нема да смее да потпишува никакви дозволи.
Постои речиси манијакална опсесија со рангирања кои немаат никаква суштина зад себе. Еве еден живописен пример – кога сфати дека ставањето универзитет на Шангајската листа зависи од бројот на објавени трудови на таканаречената листа SCI, претседателот Вучиќ пред камери вети буџетска линија од која високо цитирани научници од странство би биле платени да им ги потпишуваат трудовите како да работат на Универзитетот во Белград. Како пласман на Шангајската листа да е цел сама по себе! Па, претпоставувам дека треба да инвестирате во науката за да развиете научен кадар, за да ви биде поквалитетно образованието и економијата да има корист од тоа, а не вештачки да го подобрите вашето место на Шангајската листа!? Така е и со другите индекси. На пример, на режимот не му е многу грижа што институциите се колонизирани од партијата, јадени од корупција и узурпирани од владејачката олигархија, туку се загрижени кога Фридом хаус објавува дека Србија станала хибридна држава. Станува збор за инфантилно и нарцисоидно сфаќање на јавното дејствување како натпревар во игра со бројки, без суштинско разбирање и навлегување во реалните општествени ефекти на јавните политики.
А кога има слепа опседнатост со бројки, системот не може да пропадне, или крошната пропаѓа…
– Не би ме изненадило трагедијата во Нови Сад делумно да се случи со забрзување на роковите, да се постигне што е можно повеќе за што е можно пократко време, бидејќи газдата рече дека мора и затоа што тоа го очекува. По 1 ноември, следеше колективна состојба на онтолошка несигурност, бидејќи граѓаните сфатија дека не се безбедни на секојдневие, дека мораат да гледаат над себе кога одат по улица за да не им падне нешто на глава. Тоа предизвикува страшна вознемиреност. Затоа што работата на државата е да обезбеди барем минимум безбедносни услови. Тоа е основата на општествениот договор, нашиот договор да дозволиме некој да врши суверена власт во наше име. Кога државата ќе престане да ве штити и ќе почне да убива, граѓаните имаат право да бараат ревизија на социјалниот договор.
Наместо на маса, тоа мора да се случува на протести, кои исто така не се безбедни. Се појави веста дека припадници на полицијата толку многу претепале седумдесет и четиригодишен маж што морал да оди на хируршка интервенција. Дали влегуваме во терминалната фаза на репресијата? Често се прави паралела со последните години од владеењето на Милошевиќ…
– Политичката наука препознава различни термини за нашата сегашна состојба: хибриден режим, спин диктатура, нелиберална демократија, изборна автократија, конкурентен авторитаризам… а заедничко им е тоа што се режими кои се во сивата зона помеѓу демократијата и автократијата и дека се доста нестабилна. Тие имаат една нога во демократијата, а другата во автократија, како што беше на пример случајот со Русија, која се обиде да се демократизира во 1990-тите, за да помине низ хибридна фаза под Путин во првите неколку години, од која потоа влегоа во чиста авторитаризам со политичка репресија и цензура, кои денес станаа секојдневие. Режимот на Милошевиќ од почетокот до крајот беше еден вид хибриден режим, но во втората половина на деведесеттите, по Дејтонскиот договор, односно кога завршија војните, тој почна да ја засилува политичката репресија, почнаа политичките убиства и атентати. За време на Вучиќ, политичкиот систем во Србија назадуваше од субконсолидирана демократија во хибриден режим со тенденција на постепено уназадување. Доби опасно забрзување по најнерегуларните избори досега во декември и интензивирањето на политичката репресија врз активистите и неистомислениците од летото. Посебно загрижува се почестата употреба на БИА како политичка тајна полиција, апсењето земјоделци, еколошки активисти, упадите во Институтот за заштита на спомениците на културата, следењето на руските опозиционери, Вулин ја формираше и Деветтата управа за апсења на чело со поранешен припадник на Единицата за специјални операции, им се забранува влез на странски државјани, а на државјани забрана за излегување, деновиве за прв пат по падот на Милошевиќ имаме и политички затвореници. Трендот е јасен.
Зборувајќи за бројките, Вучиќ со фалење рече дека досега не се случило двајца министри да поднесат оставки поради некаква афера, како да е тоа нешто за пофалба. Рече и: сега доста е со оставки. Дали навистина беа морални дејствија или го чекаа неговото зелено светло?
– Како може да бидат морални дела ако и Горан Весиќ и Томислав Момировиќ рекоа дека не чувствуваат одговорност за тоа што се случи? На крајот на краиштата, ако имаа, ќе следеа веднаш, а не две недели по трагедијата и по бунтот на голем дел од јавноста. Кога шпоретот под притисок ќе почне да звучи, можете да оставите малку пареа да излезе или да ја оставите по цена да експлодирате и да предизвикате хаос. Но, испуштањето на пареата има своја цена. Зошто ниту еден висок функционер не одговара, политички или криминално, за ниту една од бројните афери во последните години? Овој режим работи како мафија. Во него, ако сте апсолутно лојални, вие сте апсолутно заштитени. Меѓутоа, ако диктаторот пушти некој што му бил лојален да се спушти, другите клиенти ќе се чувствуваат несигурни и можеби ќе бараат нов заштитник. Вучиќ тоа многу добро го знае и затоа претходно секогаш инсистираше да не предава ниту еден од неговите соработници, без разлика што прават. Сега очигледно оцени дека опасноста од експлозија на шпоретот под притисок е поголема од штетата што би ја предизвикала контролираното откажување на одредени инкриминирани соработници. Сепак, верувам дека повеќето од овие апсења ќе поминат без осуди. Истражувањата покажуваат дека гласачот памети и до шест месеци во минатото, а тоа главно се однесува на економски теми. Овие соработници кои сега се жртвуваат потоа ќе одат во привремена пензија, а потоа ќе бидат вратени на работа, можеби во некоја подветрена положба, и се надеваат дека настрешницата и нејзините жртви ќе бидат закопани со нови настани. И да, освен мал број луѓе кои професионално ја следат политиката, ова веќе нема да биде важно. Времето лечи се, но газдата не го пушта.
Томислав Момировиќ во образложувањето на оставката рече дека секогаш е тука за Вучиќ и Србија. Дали има разлика помеѓу тие две работи?
– Тој е персонификација на државата и владее како апсолутистички монарх. „Државата, тоа сум јас, ако го нападнете, ја напаѓате државата. Ако сте му лојални, патриотски и служите на Србија.
Но токму таков политичар го посетуваат Олаф Шолц и Емануел Макрон и му нудат поддршка. Така беше од Ангела Меркел наваму. Дали е оправдан впечатокот дека ЕУ ја испушти Србија за свои интереси?
– Вучиќ е мајстор во ткаење на повеќе разбои. Во постабилни околности, неговото разврат и државно заробување ќе имаа многу поголема политичка цена. Во сегашните околности, во кои трепери можноста за нуклеарен конфликт, последното нешто што им е потребно на Америка и Европа е нестабилноста на Западен Балкан. Тоа е политика за избегнување ризик. Вучиќ е истовремено и најголемиот пироман и највештиот пожарникар и, од перспектива на западниот дел на меѓународната заедница, ако биде премногу притиснат, може да се сврти на другата страна и ако неговиот режим се урне неконтролирано и тоа води до нестабилност, некои трети актери, пред се Кремљ, би можеле да ја искористат оваа ситуација, можеби дури и да запалат пожар. Длабоко сум убеден дека би било во долгорочен интерес не само на нас што живееме овде, туку и на Западот, да дозволиме Србија да се развива како демократско општество, но за долгорочните интереси не се размислува многу во времето. на криза. И можеби проблемот со литиумот беше добредојден, бидејќи не отрезни од идејата дека нашите спасители ќе дојдат однадвор. Не се сомневам дека најдобро е нашата земја да стане членка на ЕУ, но веќе немам очекувања дека ќе ни донесат демократија. Промените мораме да ги донесеме сами, а кога ќе бидеме подготвени ќе следи поддршка од страна.
(radar.rs)
