Келнерите во Нови Сад подобро ќе ве служат ако сте странец. Во Хрватска е важно „од каде е овој странец“, а како минуваат луѓето од Војводина во Словачка?
БОРИС ВАРГА
Секој петок во Нови Сад, ние четворица ќе избереме еден паб, кафуле или ресторан и со едно пивце тргнуваме во сериозен диван. Најчесто зборуваме во русински или словачки, бидејќи тие се многу тесно поврзани јазици, дури и многу поблиску отколку што се српскиот и македонскиот.
Војводина е таква и тука нема ништо невообичаено, освен дека ние сме многу гласни заради музиката и привлекуваме внимание.
За време на еден од изданијата на Егзит се упативме на едно од вообичаените места, но ние порачувавме на српски и келнерите не препознаа како „познати странци” – членови на некое од малцинствата.. Тогаш не само што градот не спие, туку во средината на вечерната треска за слободната маса започнува вистинска војна.
Празните чаши и многуте чекачи на слободна маса го привлекоа вниманието на келнерот кои почнаа да кружат околу нас, за нешто да порачаме а на крајот не предупредија дека сме вревливи додека другите гости чекаат на нашата маса.
Добро позната стара болка, чувство на помала вредност, желба да се разговара за човековите права и дискриминацијата. И тоа во најдобро време – после полноќ.
Решивме да разговараме следната недела само на словачки и руски и да правиме луди забави. Понекогаш одговараме на слаб англиски. Реков дека не постои кај нас маичка „Ја сакам Војводина”, „КУД Идијоти“ и слично. Секој мора да го издржи кулминирачкиот момент со келнерот, или ние во најдобар случај ќе бидеме исфрлени. Во најлош – ќе бидеме натепани.
Сè минуваше низ постојано темпо. Келнерот не не позна, праша дали нешто ново ни треба и ние само климнувавме или ја втиме главата, арогантно го игнориравме и викавме уште погласно. Не му се допадна, можеби се сомневаше во нас. Потоа се обиде нешто неуспешно да објасни и си замина. Ризикот е да истераш туристи. Ние победивме. Бевме во нашиот град како господа.
По прилично непријатен одмор со поранешните предвоени пријатели во Далмација, решивме со својата сопруга дека следниот пат ќе го го посетиме хрватското крајбрежје исклучиво како далечни странци, односно како туристи од Словачка.
Кога за првпат допатувавме во Сплит, по повеќе од 20 години, не ја дочекавме таа симпатична отворена насмевка, на која порано наидувавме. Не ни помогна дури и од фактот дека сум бил со татко ми тука од рано детство, дури и од времето на Југа, дека сум навивал за Хајдук, ниту со повеќекратно објаснување со луѓето со кои бевме благодарни еден на друг, дека во 90-тите години не учествував во војната во Хрватска, бидејќи не бев во војска, и не бев затоа што избегав од мобилизацијата на студии во Украина.
Започнувањето на втората турнеја на хрватскиот Јадран ја започнав во Истра, каде што не беше потребно да се грижиме за тоа со кого ќе разговараме. Во Опатија бевме сместени во улицата Маршал Тито.
Меѓутоа, веќе од Задар, треба да се вметнеме во сосема нова улога на странец. И не на воен сосед од Балканот, туку странец кој се смета за како чист турист, како приход, како стока.
Да се биде турист, или странец значи да изгледате наивно и да го гледате светот со мало љубопитство. И тоа веднаш се забележува. Едноставно, наодно не ги гледам и не ги разбирам некои од работите што ме иритираат дома. Гледам само убавина. Ако сте на одмор или планинарење, тогаш не мислите дека вашиот хотелски комплекс го имале изградено стотици робови или во вашата соба имало женски воен камп. Повеќето туристи се без социјална совест, бидејќи се на одмор.
Меѓу нас, и со сите од туристичката инфраструктура, разговаравме само на словачки и руски, ставајќи по некој лош збор на англиски јазик. И цело време сме со капи со голем грб на Република Словачка
Навистина ни се допадна оваа безгрижна улога што почнавме да започнуваме да ги истражуваме по малку границите на новата слобода. Влеговме и во некои приватни плажи, каде што сакавме да пливаме и да се сончаме. Сопствениците и вработените дојдоа и внимателно ни објаснија дека не можеме да останеме таму. Бевме само благонаклоно се насмеавме и климавме со главите.
Нешто друго беше одењето на пазар. Тука цената и кожата им се дере само на странците. Во тоа време ги симнавме капите и игравме во улогата на припадници на национални заедници од Славонија, ги посетиввенитите и продуктите. Беше важно само да не ни излета од паирчникот некоја српска илјадарка и да внимаваме да не ја помешаме екавицата и јекавицата и да не побараме „ве молиме килограм месо”.
Семејството на мојот пријател Јанко никогаш не пропуштил шанса да оди во Словачка, од каде што потекнуваат нивните предци. За време на поранешна Југославија, тоа беа празници, зимувања и екскурзии во Чехословачка, каде што Југословените беа особено ценети и драги гости. Титова Југославија на Словаците им личеше на комунистичкиот рај, Југовиќите за вињак или вегета во земјата на осиромашениот руски социјализам минуваа како цареви со своите скромни пари.
После поразочарувачки резултати од 5 Октомври во Србија и по неколку години живеење со своите родители, Јанко одлучи да се пресели во Словачка некое време. Овој пат не како турист или претставник на дијаспората на традиционалниот фестивал, но за прв пат во земјата на потекло со решителност да се решат важни егзистенцијални прашања.
Тој брзо нашол работа во автомобилската индустрија во мал град, недалеку од Трнава, каде имало доста работници од Србија. Тој никому не му рекол дека е словачки Русин; се плашел дека словачкиот шефови ќе го малтретираат, бидејќи тој зборува на дијалект од источна Словачка, кој не е на цена во урбаното општество.
Иако од работодавците немал топол прием, на почетокот сè било добро. Додека словачките таблоиди не почнале да објавуваат приказни за работниците кои доаѓаат во Словачка, особено оние од Србија и Украина.
Ситуацијата ескалирала кон крајот на мај 2017 година, а медиумите пишувале дека општина Водеради, во западниот дел на Словачка, стравувајќи дека повеќе од 400 работници од Србија ќе треба да се преселат во околните големи фабрики, поднесле петиција со 1.062 потписи од вкупно околу 1.500 со барање да се спречи поранешниот пансион да се адаптира на сместувачки капацитет за странски работници.
Жителите на Водидер првпат демонстрирале под паолата „Не сакаме работници од Србија”, за подоцна да ги соберат на кус рок потписите на речиси сите возрасни жители на селото, кога Трнавскиот регион, со неколку големи фабрики на транснационални компании ја изнајмил старата зграда на пансионот за 133.000 евра на возраст од 20 години, да го прилагодат приватниот сопственик на сместување за гастарбајтери, објавиле медиумите.
Петицијата ги попречи плановите на Јанко да стане шеф во неговата работна единица. Никој директно не му рекол ништо околу тоа што дошол од Србија, но тој тоа го толкувал како да е речено. За прв пат во својот живот, тој ѓалел дека во Словачка се пријавил како Балканец, а не како нивни човек, член на малцинството таму – Русин.
Најдоброто од сè се случувало во кафеана кога сите цимери од Србија пиеле молччешкум пиво, бидејќи се плашеле дека од локалните мангупови, скинхедсите кои седеа на соседната маса, би добиле ќотек.
За прв пат почувствувал дека во Словачка бил несакан странец.
