При посетата на претседателот на СФРЈ на Лондон во 1953 година биле планирани четири атентати. Дали може да се каже дека еден обид делумно е извршен?
ИВАН МИЛАДИНОВИЌ
Конфликтот меѓу Сталин и југословенското раководство во 1948 година не предизвика веднаш промени во стратешките планови на западните сили. Во англо-американските политички и дипломатски кругови, Југославија продолжи да се третира како дел од советскиот блок. Меѓутоа, во средината на јуни следната година, Вашингтон и неговите сојузници сериозно го сфаќаат расколот меѓу Москва и Белград и почнуваат да прават комбинации, така што во евентуален воен конфликт со Советскиот Сојуз, војската на маршал Тито ќе го вклучи и нивниот блок.
Во исто време, југословенската комунистичка елита, по првичниот шок и конфузија предизвикана од овој распад, кога дефинитивно сфати дека нема можност за помирување со Сталин, влезе во реевалуација на надворешната политика. Латентната опасност од напад на вчерашните братски социјалистички републики надвисна над Југославија. Беше неопходно да се доближиме до западните сили и да добиеме безбедносни гаранции од нив во случај на инвазија на СССР и неговите сателитски сојузници, бидејќи, само тие можеа да обезбедат заштита и помош. Се разбира, не помалку важна беше потребата од воспоставување на економската соработка.
По интензивните преговори, доаѓањето на сенаторот Џон Кенеди, идниот претседател на САД, во Белград и тајната посета на Пентагон на началникот на Генералштабот на ЈНА, Коча Поповиќ, Договорот за воена помош меѓу владите на ФНРЈ и САД беа постигнати. Тој таен документ бил склучен во Белград на 14 ноември 1951 година, а го потпишале Јосип Броз и американскиот амбасадор во Белград, Џорџ Ален. Според овој договор, Југославија била вклучена во програмата за помош, односно во американскиот Закон за заемна помош (MDAP), според кој САД, Британија и Франција почнале да и испраќаат оружје.
Со посебен параф кон овој договор, а со формирањето на Балканскиот пакт со Грција и Турција (потпишан на 28 февруари 1953 година), ФНР Југославија, со пристапувањето во системот МДАП, стана придружна членка на НАТО, доби воена помош и беше вклучена во планирање на Алијансата за одбрана на Европа од можна советска агресија.
Покрај зближувањето со САД, Белград посветува големо внимание и на воспоставување поблиски односи со Велика Британија. Договорите со Лондон беа полесни и поедноставни отколку со Белата куќа. Посебна олеснителна околност беше тоа што во есента 1951 година кормилото на надворешната политика повторно го презедоа Винстон Черчил и Ентони Иден, дуото кое за време на војната направи голем пресврт и ја остави југословенската кралска војска да ја дели судбината во татковината на Дража Михаиловиќ. Практично Черчил се сврте кон Титовите партизани, кои во значителна мера ќе им овозможат да ја преземат власта во ослободената земја.
Ентони Идн, првиот човек на Форин Офисот, пристигнува во Белград во септември 1952 година. Тој беше првиот западен министер што ја посети Југославија по војната. По тој повод, тој му ја врачи поканата на Броз од Черчил да го посети британскиот остров. Маршал без двоумење ја прифати понудата. На крајот на краиштата, „полни пет години, од 1948 до 1953 година, тој беше како во кафез. Ниту еден ден не помина надвор од Југославија, ниту некој му се јави“.
Подготовките за патувањето започнаа веднаш, бидејќи, требаше да започне за неколку месеци, поточно во март следната година. Одлучено е Тито на своето прво патување како претседател на ФНРЈ во некоја западна земја да замине со бродот „Галб“. Во подоцнежното сведочење, неговите соработници тврдеа дека тоа била негова одлука. Тој го одбил предлогот од Лондон да оди со авион, или со нивни воен брод. Оваа одлука беше толкувана од безбедносни причини, бидејќи, нашите разузнавачи постојано најавуваа дека Советите се подготвуваат да го ликвидираат. Но, последниве години протече информација дека маршалот решил на првата дипломатска мисија да замине со брод, бидејќи и кралот Александар во својата балканска мировна мисија тргнал на разурнувачот „Дубровник“.
Како и да е, Броз на 7 март од Зеленика (пристаниште од предниот дел на Бока Которска – н.з.) тргна за Англија. „Галеб“ не изгледаше како во подоцнежните години, кога го доби епитетот „патувачка резиденција на Маршалот на Југославија“, кога посети 18 земји на три континенти на 14 патувања, помина 85.000 наутички милји (157.420 километри). во траење од 478 дена. На Тито тогаш му биле ставени на располагање три обични кабини за работа и одмор, без греење, бидејќи бродот го немал. Придружниците се сместени во офицерските кабини, а офицерите се сместени во просториите на екипажот.
„Галеб“ до Малта беше придружуван од разурнувачите за придружба „Триглав“ и „Биоково“ и патролниот брод ПБР 506. Со овој здружен одред на ЈРМ командуваше адмирал Јосип Черни, а командант на „Галеб“ беше капетанот на корветата Марко Орхановиќ.
Иако „Операцијата Лондон“ била подготвена во најголема тајност, контраразузнавачката служба известила дека постои реална опасност советските подморници, лоцирани во Драч, Албанија, да извршат напад со торпедо врз „Титовиот ескадрон“. Затоа командантите на овој конвој за пловење низ каналот Отранто одредиле цик-цак насоки за да се избегне торпедирање. Делумно поради оваа цик-цак навигација, делумно поради големите бранови, тој имал лоша среќа во близина на Сицилија: Тито паднал од креветот и го скршил прстот на левата рака.
Кога влегле во меѓународните води, пристигнала шифрирана порака дека Сталин умрел. Иако лидерот на СССР почина на 5 март, официјалното соопштение од Москва беше испратено до светот два дена подоцна. На оваа вест, речиси сите во овој конвој почувствуваа некакво олеснување. Тие интуитивно почувствуваа дека опасноста од торпедирање поминала. И тие беа во право. Многу истражувачи ќе дознаат дека новото раководство ги повлекле сите наредби поврзани со убиството на Тито.
Руските подморници не беа единствената закана на првото патување на маршалот на „Галеб“ низ Јадранското и Средоземното Море. Тука беше и „Хрватското револуционерно братство“, една од најсилните и најбројните усташки иселенички организации од Австралија, на чело со Јуре Мариќ и Геза Пашти. Нивниот план бил да го киднапираат „Галеб“, да го убијат Тито и да отпловат со бродот до Шпанија. Во нивните досиеја кај австралиската разузнавачка агенција АСИО пишува дека за оваа акција имале согласност од генералот Франко. Занемарија еден детаљ. На Малта, придружбата на „Галеб“ ја презеле англиски разурнувачи и крстосувачи под команда на адмиралот Лорд Маунтбатен, врховен командант на британската медитеранска флота и командант на поморските сили на Атлантскиот пакт во Средоземното Море. Така беше и на враќање.
Кога се приближиле до водите на Гибралтар, Англичаните му ја дале првата чест на Тит. Десетици англиски воени авиони летаа над „Галебот“ во чест на Тито, а три воени бродови на Обединетото Кралство одекнаа почесни водови.
Во понеелникот, на 16 март, на истекот на Темза, кралската јахта „Британија“ го пречека „Галеб“ и ги префрли Тито и најблиската придружба до пристаништето во Лондон. Иако бројни гласови и некои медиуми беа против поканата до комунистичкиот водач, а најгласен беше Католичкиот сојуз на Велика Британија, бидејќи во 1952 година Југославија ги раскина односите со Ватикан, приемот бил прекрасен.
На брегот на Темза, маршалот беше пречекан од принцот Филип, војводата од Единбург и сопругот на британската кралица, а покрај него биле премиерот Черчил и министерот за надворешни работи Идн. Тито им се обратил на присутните на англиски јазик и рече: „Сакам да му порачам на народот на Велика Британија дека жителите на мојата земја треба да се сметаат за искрени сојузници, бидејќи, народите на новата Југославија имаат исти цели како и народот на Велика Британија“.
Безбедносните мерки беа видливи на секој чекор. Очигледно, имало причина. Стариот агент на НКВД Јосиф Ромуалдович Григулевич, човек со повеќекратни идентитети, кој во тие години бил дури и амбасадор на Република Костарика во Рим, под името Теодоро Кастро, на тајна средба со високи претставници на МГБ во Виена, на на почетокот на февруари 1953 година, предложил ликвидација на Броз за време на посетата на Лондон. Тој имал блиска комуникација со Владимир Велебит, тогашниот југословенски амбасадор во Лондон, и можел да се погрижи да биде поканет на протоколарниот прием што амбасадорот го организирал во чест на претседателот на неговата земја. Според тој план, Григулевич требало да има скриен мал револвер во оделото со кој ќе пука во Тито, а потоа ќе фрли солзавец за да го обезбеди неговото бегство од рецепцијата. Овој обид исто така беше напуштен бидејќи Хрушчов имаше други планови со Тито и Југославија само две недели по смртта на големиот хазјанин.
Додека старите познаници, уште од август 1944 година, кога се сретнале во Неапол, Тито и Черчил, биле во посета на почесното друштво, недалеку од нив експлодирала ракета од магнезиум, односно димна бомба. Бросе веднаш бил сместен во блиндиран автомобил и однесен до Даунинг стрит, а Черчил се упатил таму пеш. До денес не е разјаснето кој стоел зад овој инцидент-провокација. Англиските служби, според нивната поговорка дека не се чуваат сите јајца во една корпа, објавија дека тоа го направиле четниците. И нема повеќе зборови. А познатиот филмски магазин British Pathe четири децении ги криеше од јавноста снимките од пречекот на Тито во Лондон.
Претседателот на Југославија во Лондон остана до сабота, 21 март. Разговорите меѓу двете делегации останаа недостапни за јавноста. Југословенската страна дури донела одлука да го запали записникот, но за чудо тоа не е направено.
Гостувањето во Лондон беше голем триумф на Тито. Тоа го врати назад во орбитата на светската политика, каде што беше во последната година од војната. Задоволството не го криеше ниту во својот говор во Белград, девет дена по враќањето. Тој ги цитираше зборовите на Черчил: „Ние сме ваши сојузници; ако нашиот сојузник Југославија биде нападната, ќе загинеме заедно со вас“.
(авторот пипшува за Нови Стандард главно фељтони со историска тематика – куса репортажа во која е вклучен обидот за атентат може да се види на https://www.youtube.com/watch?v=7fV39vSCZUQ – наша забелешка)
