Многумина го гледаат главниот лик во потемно светло, укажувајќи на неговото лудило, суровост и злобни намери. За разлика од убиецот Расколников на Достоевски, кој водеше борба со себе во „Злосторството и казна“, Џокер е одмаздлив манијак кој ги извршува своите злосторства ладнокрвно, не чувствувајќи никаква одговорност, а уште помалку каење
ДИНА КАПАЕВА
Наместо да ја инспирира својата публика да се побуни против социјалната неправда, филмот продава искомерцијализиран антихуманизам кој радикално ја побива исклучителната вредност на човековиот живот и демократската слобода.
Неодамнешниот филм „Џокер“ ја раскажува приказната за Артур Флек, осамен психопат кој работи како кловн и се обидува да изгради кариера како стенд-ап комичар, но се соочува со одбивање и понижување. Потоа му се одмаздува на општеството станувајќи убиец и провоцирајќи побуни „против богатите“.
Иако „Џокер“ ја освои престижната награда „Златен лав“ за најдобар филм на годинашниот Меѓународен филмски фестивал во Венеција, за филмот има поделени мислења. Многу рецензенти го пофалија филмот, тврдејќи (предвидливо) дека неговиот насилен протагонист е предводник во бунтот против суровиот и неправеден поредок. Џокер како лик, велат тие, е херојот кого општеството го угнетувало и чие насилство претставува храбар чин на самоизразување.
Други, пак, го гледаат главниот лик во потемно светло, укажувајќи на неговото лудило, суровост и злобни намери. За разлика од убиецот Расколников на Достоевски, кој водеше борба со себе во „Злосторството и казна“, Џокер е одмаздлив манијак кој ги извршува своите злосторства ладнокрвно, не чувствувајќи никаква одговорност, а уште помалку каење.
Тод Филипс, режисерот на „Џокер“, е збунет поради „двојните стандарди“ по кои се оценува неговиот филм. „Пред кратко време го гледав Џон Вик 3. Тој е маж, белец, кој убива 300 луѓе и сите се смеат, навиваат и довикуваат“, вели Филипс. „Зошто овој филм го оценувате по поинакви стандарди? Навистина не ми е логично.“
Поважното прашање е дали убиствениот психопат треба да биде протагонист во филм кој го критикува постојниот општествен поредок. Точно, САД, со крајно нерамномерната распределба на богатството слична на состојбата во Русија под претседателството на Владимир Путин, за разлика од повеќето други развиени земји, несомнено има потреба од општествени промени. Но, дали Џокер и оние слични на него, и филмовите во кои се претставуваат чудовишни убијци и неограничено насилство, се навистина најдобрите начини за промовирање на социјална правда?
Филипс и актерот Хоакин Феникс, кој го глуми главниот лик, се обидоа да ги отфрлат ваквите критики потпирајќи се на денес многу присутниот лајтмотив на гледање на чудовиштата како жртви на неправда. Нивните злосторства, вели Филипс, произлегуваат од „недостаток на љубов, од детска траума, недостаток на сочувство во светот“.
Покрај тоа, како што истакна Дејвид Симс во „Атлантик“, „Џокер“ не е првиот филм во историјата што се фокусира на вознемирувачки антихерој“. Голем број филмови во кои се прикажани зомбија што јадат мозоци, вампири што цицаат крв или сериски убијци се фалени како критика на капиталистичката експлоатација, американскиот империјализам, родовото угнетување, човечки видовизам (одн. ставот дека човечкиот вид е поважен од сите други видови во светот) и така натаму. Всушност, остана ли чудовиште што сè уште не било претставено како носител на револуционерни идеи?
Идејата дека чудовишен убиец може да симболизира лице кое се буни против нешто или лик отфрлен од општеството, кој затоа заслужува сочувство, потекнува од француските филозофи Жил Делез (Gilles Deleuze) и Пјер-Феликс Гутари (Pierre-Félix Guattari). Оспорувајќи го објаснувањето на Рене Жирард (René Girard) за потеклото на ирационалното насилство и омразата кон другите – етнички или религиозни малцинства кои биле претставени како зли или како жртви – Делез и Гватари го проширија концептот за Другоста на вампирот.
Ова ја постави основата за парадигматска промена во начинот на кој се разбираат чудовишните убијци како Другиот. Сè почесто, ваквите протагонисти стануваа фокус на академското внимание, културната критика и на самата популарна култура.
Оваа фиксација на „емпатија“ кон сторителите на екстремно насилство е вкоренета во идеолошка промена во ставовите кон луѓето. Оваа смена го отсликува влијанието на радикалната критика на хуманизмот и отфрлањето на антропоцентризмот, изразено особено од движењето за заштита на правата на животните и активистите за трансхуманизмот и постхуманизмот во популарната култура уште од 90-тите години од ХХ век (што е предмет на дискусија во мојата книга The Celebration of Death in Contemporary Culture „Воспевањето на смртта во современата култура“). Со легитимирање на она што инаку се сметаше како ефтина забава, приказните кои го естетизираат насилството од идеализирани чудовишта против човечки ликови брзо станаа многу барана стока.
Кои се социјалните и политичките импликации од оваа нормализација на насилниот хаос и неред во популарната култура? Во својата статија за „Тајм“, Стефани Захарек (Stephanie Zacharek) го нарече „Џокер“ дело во стилот на „гламурозен нихилизам“ во кој главниот лик „поттикнува хаос и анархија“. И филмот секако предизвика нова дебата за односот помеѓу фиктивното насилство и насилството во реалниот живот.
Пред премиерата на „Џокер“, семејствата на жртвите од масовното пукање во 2012 година во кино во Аурора, Колорадо, објавија писмо во кое ја изразија својата загриженост за екстремното насилство прикажано во филмот. Бидејќи пукањето во Аурора се случило за време на проекцијата на друг филм на Ворнер Брос (Подемот на темниот витез), писмото ги принуди студиото, Филипс и Феникс да се осврнат на забелешките од семејствата.
Изјавата на „Ворнер Брос“ недвосмислено ја советуваше јавноста да не ја меша фикцијата со реалноста, а одговорот на Феникс ги сумираше промените во популарната култура во последниве децении: „Мислам дека не е обврска на режисерот да ја учи публиката за етичност или како да разликува што е исправно, а што погрешно“.
Сепак, ако „Џокер“ е повик за општествени промени, тогаш во филмот во крајна линија сепак се работи за правење ралика помеѓу исправното и погрешното – во морална смисла и од гледна точка на социјална правда.
Захарек од „Тајм“ ја забележува контрадикторноста во ликот на Џокер што понатаму влијае на текот на настаните. „Дали тој е негативец или портпарол за угнетуваните?“, прашува таа. „Филмот како да сака и двете да ги претстави. Оваа двојна наративна линија делува неискрено“. Во „Атлантик“, Симс се согласува, велејќи дека Филипс „го позиционирал Џокер како антихерој, злобен лик кој, сепак, станува аватар на одмаздничка правда во текот на филмот “.
Сепак, ниту еден критичар не ја објасни природата на оваа нечесност. Џокер е лудак, чии неоправдани насилни дејства се разбираат и се изведуваат како забава, а не како повик за револуција или општествени промени. Наместо да ја инспирира својата публика да се побуни против социјалната неправда, филмот продава искомерцијализиран антихуманизам кој радикално ја побива исклучителната вредност на човековиот живот и демократската слобода.
Иако Захарек со сигурност е во право кога вели дека „филмовите не предизвикуваат насилство“, тие можат да ги обликуваат нашите идеи за тоа што е дозволено. На крајот на краиштата, како може насилството на екранот да не влијае врз согледаната вредност на човечкиот живот и човечкото достоинство?
Освен тоа, ако културата е неразделна од политиката, како што верува Феникс, тогаш нормализацијата на насилниот хаос и неред во популарната култура може да поттикне општа рамнодушност кон она што е исправно, а што погрешно во јавниот живот. Секако треба да прашаме до кој степен оваа рамнодушност, која беше промовирана како професионалното мото на индустријата за забава, влијаела врз однесувањето на шоуменот што во моментов седи во Белата куќа.
(Дина Капаева е автор на The Celebration of Death in Contemporary Culture.Таа е роена и се школувала во Санкт Петерсбург а објавува во низа весници во Лос Анѓелес)
