Десна рака на Анте Павелиќ уживал повеќе децении заштита од највисоките ватикански кругови, па дури и на идниот папа Јован Хiii
ШТЕФАН ТРЕБСТ
Веројатно во пролетта 1940 година, Михајлов се преселува во Будимпешта. Таму тој ја разгледува можноста со германски и италијански претставници за формирање македонска држава, додека Третиот рајх, како и фашистичка Италија се занимаваат со новата територијална поделби на југоисточна Европа. Влијанието на Михајлов врз преживеаните структури на ВМРО во Бугарија реално многу видно се намалува во април 1941 година – по повторната окупација на Вардарска Македонија од бугарските војски и воспоставување на бугарска административна структура. Поголемиот дел од приврзаниците на Михајлов го одобруваат де факто тоа присоединување како „повторно обединување“ на Македонија со „мајка Бугарија“ и прифаќаат функции во окупираната територија.
Михајлов, кој непоколебливо ја следи целта – „слободна и независна Македонија“, прифаќа во мај 1941 година да се пресели во Загреб – на покана испратена од неговиот долгогодишен сојузник Павелиќ, којшто во меѓувреме стана водач („поглавник“) на германско-италијанската марионетска држава Независна Држава Хрватска (НДХ). До 1944 година, Михајлов е најважниот надворешно-политички и воено-политички советник на хрватската управа на усташите, десна рака на Павелиќ.
Ванчо Михајлов му нудеше на Анте Павелиќ да се формира силна платеничка армија на ВМРО која ќе се бори против партизаните во НДХ
Од Загреб Михајлов продолжува да поддржува тесни контакти со Рим и Берлин. Пролетта 1943 година тој се договара со началниците на италијанската армија за формирање на вмровски одреди кои би ги помогнале италијанските окупаторски сили во северна Грција. Во октомври 1943 година, непосредно по повлекуваењто на Италијанците од Балканот, по преговорите со рахјсфирерот на СС Хајнрих Химлер, Михајлов договара формирање на силна вмровска заштитна група („Обезбедување“) составена од 12.000 мажи, која би била распоредена во грчки делови на Македонија окупирани од Германците. Меѓутоа, регрутирањето на нејзиниот состав се оддолжува и не ја достигнува договорената моќ. Исто така, останува нереализиран и предлогот на Михајлов даден на Павелиќ за формирање на силна платеничка армија на ВМРО, која би се борела против различните партизански одреди во босанскиот дел на НДХ.
Меѓутоа, од Бугарија – царот Борис III, како и власта на военото раководство во државата, гледаат со неспокојство на активностите на Михајлов во Загреб, бидејќи се плашат дека неговиот план да формира „слободна и независна Македонија“ може да успее. И, за да може да биде контролиран, се поништува неговата смртна пресуда и му се предлага да се врати во Бугарија и да заземе раководно место во Вардарска Македонија.
На изненадување на Софија и на неговите најблиски соработници, Михајлов категорично го отфрла предлогот. Поповолна е неговата реакција кон предлогот на германскиот министер за надворершни работи, Јоахим фон Рибентроп да биде претседател на една македонска држава под покровителство на Третиот рајх. На 1 септември 1944 година, Хитлер издава „фирерска заповед“ за брзо прогласување и формирање на слична таква држава. Така, поради Црвената армија, која секавично навлегува на Балканот, треба да се гарантира повлекувањето на Вермахтот од Грција.
Нo, следува неуспешната мисија во Скопје по наговор на Рибентроп.
Михајлов го задржува правото да даде конечен одговор на германскиот предлог, откако ќе направи посета на Скопје. На 3 септември 1944 година тој пристигнува со германски воен авион од Загреб во Софија каде ја разгледува ситуацијата со останатите свои соработници. На 5 септември човекот за врска меѓу Михајлов и СС началникот на Шестата управа (надворешно-политичкото разузнавање) во Главната управа за империјалната безбедност, СС-бригадфирерот Валтер Шеленберг, му телеграфира на Рибентроп: „Со неколку расправи – денес и утре, Михајлов треба да се обиде да го спаси она што треба. Меѓутоа, состојбата изгледа безнадежна. И Михајлов е на истото мислење, откако сам можеше да се увери за состојбата на нештата“. Истовремено СССР ѝ објавува војна на Бугарија. Непосредното навлегување на советските трупи во балканската држава што следеше потоа, како и нивното напредување до германската основната сврзувачка линија во Вардарската долина, доведуваат до драматично изострување на воената ситуација. Како резултат на тоа, Рибентроп го притиска германскиот амбасадор во Софија. СС-обергрупенфирерот Адолф Хајнц Бекерле: „Денес фирерот одново нареди да биде прогласена независноста на Македонија – овојпат без повеќе одлагања“.
На истиот 5 септември Михајлов патува од Софија за Скопје, каде на 6 септември има повеќе средби со активисти на ВМРО и со месни првенци, како и средби со комунистички партизани и со претставници на граѓанското антибугарско ослободително движење на Методија Андонов-Ченто. Вечерта тој го соопштува своето решение, кое веднаш е испратено од германскиот генерален конзулат во Скопје до амбасадата во Софија: „Комитетот (скопските вмровци) се откажува категорично да прогласи независност на Македонија, убеден од Ванчо Михајлов, и по опстојна анализа на стекнатите состојби. Аргументирајќи го своето решение Михајлов се потпира најмногу на: прво, отсуство на приврзаници кои ќе бидат подготвени да застанат зад независноста и да ја наметнат и, второ, непрекинато и агресивно деморализирање на целото население“.
Додека Хитлер, Химлер и Рибентроп се нервираат поради откажувањето на Михајлов, началниците на Вермахтот го преземаат управувањето на Македонија во свои раце во моментот кога таа е „оголена“ заради повлечените бугарски окупаторски сили. На 12 ноември 1944 година, последните германски единици го напуштаат Скопје и заминуваат во насока кон Приштина, а наредниот ден во Скопје навлегуваат партизаните на Тито.
Михајлов и неговата жена, заедно со уште неколку верни другари, се евакуирани од СС припадниците од Скопје, прво во Виена, а пролетта во 1945 година тој бил преместен во гратчето Алтаусзе во австриските Алпи. За разлика од многуте национал-социјалистички величини кои се наоѓале таму, Михајлов не е вознемируван ниту од американските единици, кои пристигнуваат во градот на 9 мај 1945 година, ниту од востановената после тоа британска воена администрација, како што не е вознемируван ни кога Титова Југославија официјално бара негово екстрадирање од Англичаните.
Не е познато каде Михајлов и неговата жена ги поминуваат првите години по војната. Веројатно времено се запреле во Шпанија на Франко. Во 1948 година, тој успева да добие жителство на Италија, која во наредните 42 години ја напушта само за да се одмора во Австрија и Германија. Од 1958 година, тој живее под името на „професор Џовани од Унгарија“ во римската населба Монтесакро на ул. „Виа Понца“ 6/7. Тој ги ужива привилегиите на својот долгогодишен познаник Анџело Ронкали, кој во периодот од 1925-1934 година е апостолски претставник на Ватикан во Бугарија, а потоа, до 1939 година, е апостолски пратеник во Труција, државата во која Михајлов добива прибежиште. Во 1958 година Анџело Ронкали е избран за папа Јован XXIII. За разлика од Павелиќ и други усташки лидери, Михајлов не ги користи добрите врски со Ватикан за да се извлече преку „каналот на духовите“ и да најде сигурност во Јужна Америка.
Кога во 1946 година, во „народно-демократска“ Бугарија и последните преостанати ченови на ВМРО на Михајлов, под раководство на Кирил Дрангов и Владо Куртев, се ликвидирани, приврзаниците на Протоѓеров, сега поврзувани со БКП, прават кариера во различни министерства и особено во Државната безбедност на НРБ. Исто така, и во новата југословенска Република Македонија тамошната комунистичка тајна полиција ги задушува обидите за реорганизацијата на истомислениците на Михајлов. Од тој момент во сталнистичка Бугарија, како и во Титова Југославија, „михајловист“ се претвора во етикета застрашувачка за живот.
Меѓутоа, во 1978 година, долгогодишниот државен претседател и раководител на партијата на Бугарија, Тодор Живков, дава наредба да се востанови таен контакт со прогонетиот во Италија – Михајлов. Мотив за тоа е разгорениот бугарско-југословенски спор за Македонија, поконкретно: прашањето дали постои македонска нација како што тврдат од Белград и Скопје, или дали поголемиот дел од населението на Македонија се Бугари, како што сметаат во Софија. Факт што во тој спор Михајлов застанува на бугарска страна, го прави за Живков важен сојузник против Југославија, пред сѐ, среде бугарската и македонската дијаспора во Северна Америка и Океанија. Во исто време, Михајлов гледа во комунистичка Бугарија партнер против Тито и Лазар Колишевски и против нивниот проект за одделна македонска нација со национален јазик, национална литература, национална црква и специфичен македонски – а не бугарски идентитет.
Запрашан дали многубројните порачани од него смртни пресуди на бугарски и југословенски политичари и службеници и особено против членови на ВМРО, му тежат на неговата совест, Михајлов одговора дека такви слични пресуди се негово дело само при отежнувачки случаи на предавство или, пак, при злоупотреби на пари на организацијата, како и во случаи кога смртните пресуди правно биле издржани и изречени од легални органи на ВМРО. „Ми се наложуваше да потпишувам смртни пресуди на мои пријатели“, признава Михајлов, сочувствувајќи сам со себеси, за време на разговорот со бугарскиот службеник во Ватикан, Георги Елдаров. Според него, ВМРО била „суверена државна структура“ и „дејствувала како другите држави“. Податокот дека бројот на смртните пресуди во споредба со другите држави бил повисок, Михајлов го објаснува со состојбите дека „организацијата немала затвори за издржување на тие што ги прекршиле правилата на уставот“.
По епохалната 1989 година, во Бугарија и во новата Република Македонија се појавуават независни македонски политички партии, кои се сметаат за организации – наследници на ВМРО. Во сегашна демократска Бугарија бившиот шеф на ЦК на ВМРО, Ванчо Михајлов, е сметан за национален херој. Тоа јасно се гледа од чинот на подигнување на неговата спомен-биста.
Од друга страна денес, во Македонија, Иван Михајлов, роден во 1896 година, во источномакедонскиот град Штип, е делумно рехабилитиран – и покрај неговите погледи за националното прашање. Во 2000 година неколку пратеници од македонското собрание учествуваат во панихидата што му е отслужена на атентаторот -камиказа од ВМРО, Владо Черноземски, кој во 1934 година во Марсеј се справува исклучително успешно со задачата дадена од Михајлов. Во 2002 година во центарот на Скопје се открива спомен-плоча и за една друга атентаторка-камиказа од ВМРО, Мара Бунева, која во 1928 година, исто така по наредба на Михајлов, застрелува висок белградски службеник, а потоа се самоубива.
Фактот дека мирно починатиот на 5 септември 1990 година, на библиска возраст од 94 години, прогонетиот во Италија порачал стотици политички убиства, во Бугарија и во Македонија се пренебрегнува со определена цел. Вистината дека Турција, Полска, Унгарија, Хрватска, Австрија го прикривала и го заштитувале Михајлов, и покрај тоа што тој официјално бил баран од Бугарија поради обвиненија за терористичката дејност, во тие држави нема никаква улога. А во општествената меморија на Италија, како и во Германија, сојузникот на Мусолини и Хитлер е целосно заборавен.
(Штефан Требст е професор по кулурна историја на Источна Европа на Универзитетот во Лајпциг. Автор е на три книги за македонското прашање во 20. век –„Македонскиот век“, „Мусолини, Македонија и големите сили 1922-1934 година“ и „Бугарско-југословенската контроверза за Македонија 1967-1982 година“.)
