Една од дилемите е – имаат ли судењата од овој тип се’ уште смисол?
ИВАН ИВАЊИ
Ирмгард Ф. (96) е обвинета за учество во убиство на 117 затвореници во нацистичкиот камп Статхоф, каде работела како секретарка во Втората светска војна. Се прашувам –дали има тоа сега смисол? Како што Ное не можел на синовите да им објасни како изгледал светот пред потопот, така и тие кои ги преживеале логорите на смртта никогаш нема да можат да им пренесат на современиците како навистина се умирало.
Ова предизвика јавна расправа за тоа дали воопшто има смисла што и по толку време старите лица се уште се носат пред суд. Ме прашаа што мислам за тоа? Јас одговорив: не ми е грижа дали г-ѓа Ф. ќе умре во старечки дом или во затворска болница?
Безброј поединечни примери зборуваат за судската пракса во Германија во врска со нацистичките злосторства. Ќе спомнам само еден. Во октомври 1942 година, 57-годишниот писател Фриц Ленер-Беда, меѓу другите и писателот на текстови за оперетата „Франц Лехар“, бил пренесен од концентрациониот логор Бухенвалд во Аушвиц. На 4 декември истата година, пет директори на хемиската компанија И. Г.Фарбен дошле во делот од логорот каде затворениците работеле за нивнатаб фирма. Гледајќи го познатиот либретист, еден од директорите Валтер Дирфелд рекол: „Таа еврејска свиња треба да работи побрзо!“ Притоа, капетанот Јозеф Виндек до смрт го претепал Ленера-Бед. За тоа убиство по војната беше осуден на петнаесет години затвор, но по една година беше ослободен поради лоша здравствена состојба! Г-дин Дирфелд беше осуден на осум години затвор за тој и многу други случаи, одлежа само три години и продолжи да работи на високи позиции во хемиската индустрија на Сојузна Република Германија. Што тогаш да се каже за судскиот процес против поранешната секретарка на г-ѓа Ф, кој трае 76 години по завршувањето на Втората светска војна?
Инаку, не знам како се вика секретарката на командантот на Аушвиц Рудолф Хес, кој му се пожали на Адолф Ајхман дека не успеал да убие и запали онолку Евреи колку што му ги испратил. Не знам ни што се случи со неа по војната, но барем Хес беше осуден на смрт со бесење.
НЕВИН КАКО ЕВРЕЈЧЕ ВО АУШВИЦ За сето тоа почнав да размислувам по една пријатна вечера во Виена, на која разговарав со католичкиот архиепископ за воени прашања, Вернер Фрајстер, кој покрај свештеничкиот чин го имаше и воениот чин генерал-полковник. Ми раскажа како во 1979 година, кога се враќал од Рим каде ја служел првата миса, бил уапсен од југословенската гранична полиција кога влегол во Словенија, со лисици, одведен во затвор и ставен во ќелија со криминалци и шверцери. Причината била што со себе имал многу фотографии од црковниот настан, па го обвиниле дека има намера да шири верска пропаганда во Југославија. Ми кажа дека „се чувствувал невин, како Евреите кога ги одвеле во Аушвиц“. Следниот ден бил ослободен од југословенскиот затвор.
На масата започна дискусија за концентрационите логори, особено за австрискиот Маутхаузен. Решив да молчам. Сфатив дека е невозможно на таквите, инаку добронамерни, да им се објасни колку грешат, бидејќи само некој што бил во логорите на Хитлер знае што е тоа. Да споредиме глупаво, неправедно и непотребно апсење за една ноќ со Аушвиц! Мојата најнова животна филозофија е: ако ве прашаат за нацистичките логори, одговорете конкретно, но ако сите „тие“ „знаат сè“, подобро е да молчите, бидејќи, дискусијата е бесмислена. Мислите ми залутаа додека свештеникот/генералот сè уште кажуваше нешто.
ПРИКАЗНА ЗА НЕКОЈ КОЈ ОСТАНА ЖИВ Судскиот процес против нацистичката секретарка Ирмград Ф. започна во моментот кога ја завршив книгата за поновата теолошка интерпретација на приказната за Ное и неговата арка. За мене едното имаше врска со другото. Ја преживеав таа секретарка и тие за кои работеше, го преживеав потопот.
Пред неколку децении, кога имав успех со романите за римските императори, ми падна на ум да напишам роман за Исус. Почнав да собирам книги на оваа тема, првенствено т.н. Новиот Завет. Утврдив дека не постојат оригинални записи направени за време на неговиот земен живот. Исус секако зборувал со своите апостоли и народот на арамејски, само рабините знаеле хебрејски, во нашиот превод „писатели“, што е грешка на Вук Караџиќ, бидејќи Лутер, на пример, го преведува зборот напишан со една буква пофер од Schriftgelehrter, што значи „писар“, „оној што ја знае буквата“, „оној што може да толкува книги“.
Наскоро се откажав од идејата да се обидам да ја осветлам ерата на Исус на мој начин. Според мене, Раде Константиновиќ тоа го направи многу успешно со својот роман „Излез“, во кој Јуда е претставен како интелектуалец кој е единствениот што го разбира Исус и верува дека без неговата смрт на крстот, неговата мисла не може да успее. Не ме чуди што никој одамна не го спомнал овој роман, иако често се цитираат други дела на Константиновиќ, тој сепак е познат како значаен писател и мислител. Излегувањето во денешна Србија не е идеолошки соодветно.
Сè уште уживав да читам книги на таа широка тема. Наместо Исус, напишав роман за патријархот Авраам. Продолжив да ги набавувам соодветните дела, а пријателите да ми ги испраќаат. Така, неодамна добив теолошка, но за поширока публика, книга од Јирген Ебах Ноа – приказна за некој кој преживеал. Ебах ме предупреди на многу детали од библиската приказна за Ное, неговиот брод, Потопот, но и изградбата на првото лозје, првата интоксикација на земјината топка по потопот. Сфатив дека сето тоа е поврзано со мене, со мојот живот пред и по Аушвиц.
Ебах предупредува дека садот, кој ние го нарекуваме чамец, најверојатно се нарекува со латинскиот збор arca во Библијата, зборот – збор – тева, и се појавува само еднаш во целиот Стар завет, означувајќи го предметот во кој мајката на нејзиниот син Мојсеј го ставил во Нил за да не биде погубен. Таму стариот превод на Вук и Даничиќ вели дека тоа било „куфер од сито, покриен со смола“, а обично се вели дека бил ставен во „кошница“. За мене нов доказ за неверодостојноста на сите преводи.
ЗОШТО ТОЧНО НОЕ Интересно е и тоа што библискиот бог дава многу детални, речиси дизајнерски прецизни податоци дека чамецот – да останеме на нашиот јазик со тој заеднички збор – да биде долг 300 лакти, широк 50 лакти, висок 30 лакти, поделен на три ката, со врата од страна и како да се осветли. Врз основа на неговата претпоставка за тоа колку голем му бил лактот во библиските времиња, Ебах тврди дека чамецот бил голем колку и денешниот носач на авиони, иако без способност за навигација можел да лебди само по вода.
Пред тоа, се објаснува дека „Бог, гледајќи го злото, се кае што го создал човекот на земјата…“ „Сакам да ги истребам од земјата луѓето што ги создадов…“, а со него и сите животни и птици. Рибите не се спомнати во овој контекст. Зошто? Логично е, затоа Потопот нема да им наштети, тие ќе продолжат да живеат среќно, да се шетаат, да јадат и да се множат еден со друг.
Господ одлучи да ги поштеди Ное и неговите три сина и нивните жени. Зошто тој? Колку и да е детално опишано каков чамец треба да биде, толку е кратко објаснување зошто Ное преживеал „…по волјата Божја“. (Сите цитати од Библијата според преводот на Вук и Даничиќ.) Не знаеме во што се состоеле тие доблести, која била злобата на целото човештво освен него. Имаше учени рабини во Израел кои тврдеа дека концентрационите логори, целата појава на Хитлер и нацизмот, се божја казна, затоа што Евреите го предале.
Ебах посочува дека Ное не кажува ниту збор, не му одговара на Господ, дури и не го кажува зборот „лицемерие“ со кој Авраам постојано одговара на наредбите и упатствата одозгора, со што потврдува „разбирам!“ „Ќе слушам!” Дали Ноа интимно протестира, едноставно не можеме да кажеме? Дали тој не се согласува со таква казна за човештвото? Зарем не се согласува дека е единствениот што остана жив? Да стане предавник на човештвото?
Општо е познато дека Ное влегол во арката со своето семејство и две животни и една птица, па небесата се отвориле и го удавиле целиот свет. А по четириесет дена, благодарение на белиот гулаб, Ное дознал дека земјата се суши, па ќе излезеше и ќе почнеше нов животот. Има безброј слики на таа тема, не знам дали и денес некогаш сите деца знаеле како слоновите, лавовите и сите останати послушно го следат Ноа.
КОГА БОГ СЕ ПОКАЈА Господ му ветува на Ное дека никогаш повеќе нема да направи такво нешто, ќе има бури и бури, но на крајот секогаш ќе се појавува виножито како знак на помирување. Ноа молчи. Принесува жртва на благодарност, но не кажува молитва. Дали е сè уште лут што светот во кој живеел е уништен? Дали жали што остана жив? Но, сега следеше пресврт што не го очекувавме, а кој во Библијата е кажано со само 19 зборови: „И Ное почна да ја обработува земјата, да сади лозје, да пие вино, да се опива и да се открива. среде неговиот шатор“. Тој не беше само бродоградител, тој стана и лозар, без да каже ниту еден збор. Дали опиумот е среќен затоа што неговото потесно семејство останало живо или од гнев кон Создателот, на кого не смееме да му се спротивставиме со ниту еден збор?
Дознаваме и дека е срамота да се биде гол, синот Хем го покрива својот татко. И тоа е новост. Луѓето од сега треба да се срамат. Адам и Ева, се разбира, оделе голи во рајот и не се срамеле. Не знаеме како и дали се облекувале тие палави мажи и жени за кои Бог се покајал што воопшто ги создал. Толку многу новости, а со толку малку опишани зборови, додека инструкциите за изградба на брод се детални и обемни.
Читајќи внимателно, ја забележуваме Божјата хуманост. Не е изненадување ако се потсетиме дека тој го создал според неговиот карактер. Бог прави грешки, но се кае. Се плаши повторно да не се налути премногу и се колне дека повеќе нема да го уништува целото човештво. Дали тој повторно се предомисли, дозволувајќи да се измисли фисија на атомите, создаде можност човештвото да се избрише засекогаш, или некој Ное ќе преживее општа последна светска војна во чамец? Третата светска војна како Армагедон?
ЖИВОТ ПО ПОТОПОТ Во овој контекст, Библијата ја разбирам како света книга за стотици милиони Евреи, христијани и муслимани, како основа за верата која во одредена средина станува дел од нејзината реалност и како таква мора да се цени и почитува. Се трудам да го прочитам внимателно, да разберам што се зборува, но и што се премолчува, иако би вредело да се каже заради целата приказна. Зошто да не се каже?
Затоа, Ное, градител според проектот Господов, е единствениот човек кој живеел во две епохи, два света, единствениот кој добро се сеќава како било пред потопот кога бил единствениот толку добар што само тој беше „… да даде Господ. Како се сеќаваше на тоа време, бидејќи немаше кој друг на светот да го памети? Библијата вели само две реченици за ова, и тие се прилично енигматични. „Со текот на времето, па дури и подоцна, кога синовите Божји повторно се соединија со ќерките човечки, и тие ги родија џинови, тие станаа џинови на земјата. Тоа се хероите од минатото, тие се многу славни. Тоа е се. Следната реченица веќе вели дека „бедата на луѓето беше голема на земјата, а сиот труд и сите стремежи на нивните срца беа злобни непрестајно…“
Сфативме дека Ное никогаш не му рекол ниту збор на Бога, не се карал со него како Авраам, не прашал ништо, му се заблагодарил со тивка молитва. Дали молчеше во односот со синовите по потопот? Не знаеме ништо за тоа, но бидејќи ја открил сладоста на виното и ги научил да пијат, а тие сигурно разговарале, очигледно ги научил како да живеат слушајќи ја Божјата инструкција: „Одете и множете се!“ Меѓутоа, тој очигледно не им кажал ништо за времето пред потопот, инаку ќе ни беше кажано повеќе во Библијата.
ЗАКЛУЧИ ИЛИ УБИЈ СЕ Овде за мене започнува идентитетот на нас, кои го преживеавме Аушвиц во тишина како Ноа. Отпрвин, по ослободувањето, разговорот за логорот беше табу. Моите баба, тетка и вујко по мајка ми, но и сестра ми преживеаја разни кампови, се запознавме и се дружевме по војната, но не кажавме ниту збор за нашите искуства во логорите. Чудно ми е денес, но така беше. Слично пишува и поранешниот притвореник, шпанскиот писател и политичар Хорхе Семпрун.
Италијанецот со еврејско потекло, хемичарот и писател Примо Леви, кој беше меѓу првите што зборуваше, набргу потоа се самоуби. Зборувавме, јас зборував, дури кога почнаа да ни поставуваат прашања. Сметавме дека тоа е наша должност. Но, разбравме, се осмелувам да кажам во множина, дека не можеме и не се осмелуваме да ја кажеме целата вистина, бидејќи кој лично не го доживеал тоа што сме го доживеале, едноставно не може да ја разбере. Вчерашниот свет нашироко го претстави Стефан Цвајг со книга со наслов, а кога ја заврши се самоуби. Се чини дека е казна ако некој се обиде да каже премногу.
И што значи сето ова за мене денес и овде? Треба ли да кажам дека не ни треба никаква институционална меморија на Стариот саем, или на Топовските шупи, затоа што сигурно нема да можеме на убедлив начин да ја пренесеме целата реалност на тие логори, тие смртни случаи? Јас не мислам така. Апсолутно не. Напротив. Неопходно е да се зборува што е можно поскоро, ако воопшто е можно, додека се уште има живи луѓе кои се сеќаваат на нас. И дури и ако не можете да се извините, објаснете сè.
Не можам да напишам како се чувствуваше татко ми кога стрелачкиот вод ја вперил пушката кон него, како се чувствуваше мајка ми кога сфати дека камионот во кој ја качуваа е убиец, па дури и како се чувствував јас кога моите први ноќи во Аушвиц. на прашањето што значи чадот што толку многу смрди, тие одговориле: „Тоа се твоите родители“. „Твојот гроб ќе биде во облакот и нема да имагужва“, пееше германскиот поет со еврејско потекло Пол Селан. Погодувате, ако мислевте дека се самоуби. Да, се фрли во Сена во Париз и се удави. Некои велат дека тоа било несреќа. Некои рекоа и дека Примо Леви се сопнал и паднал по скалите, а не се фрлил со намера да се самоубие. Зошто да ја исправиме вистината ако мислиме дека е премногу тажно за да се прифати?
Библискиот Ное бил мудар. Не се ни обидел да се побуни против Бог и да зборува за тоа што треба да се премолчи.
СТАТИСТИЧКА ГРЕШКА Сакам да учам статистика за се’ и сешто, во последно време, се разбира, и вирусот ковид 19. Која е веројатноста јас, на 93 години, да сум се вакцинирала три пати, релативно внимателно и ретко излегувам, во чиј стан посетители претежно носеле заштитна маска и одржувале растојание, да се заразам? Само неколку проценти? Се надевам. Но, колкава беше веројатноста кога ќе пристигнам во Аушвиц на петнаесетгодишна возраст, да останам жив и да доживеам толку длабока возраст и најновата – секако не првата во историјата – пандемија? Секако помалку од 0,1 отсто, па чудо навистина се случи. Затоа, сигурно е поголема веројатноста да бидам заразен со новиот корона вирус отколку што сум сè уште жив. Огромното мнозинство од пациентите кои се инфицираат по три вакцини преживуваат со благи симптоми. А малцинството? Ако припаѓам на тоа малцинско малцинство? Мора да бидете подготвени. Што пееше Леонард Коен: Подготвен сум господару.
Во контекст на сето ова, судењето на деведесет и шестгодишна жена која како девојче била секретарка во еден од многуте нацистички концентрациони логори изгледа прилично бесмислено.
