Многу европски земји веќе се подготвуваат за голем недостаток, никој дури не ја спомна опасноста на кејот
МАРКО БИОЧИНА
Големата гасна криза во 2009 година заврши со потпишувањето на десетгодишниот договор меѓу рускиот Гаспром и украинскиот Нафтогас. Овој договор истекува на 31 декември 2019 година, а за новиот е мала веројатноста да биде потпишан, што значи дека рускиот гас ќе престане да тече низ украинските гасоводи На првиот ден од 2020 година, по полноќ единаесет години по последната голема европска гасна криза, Европа повторно може да се соочи со недостигот на овој стратешки важен извор на енергија. Без разлика дали се уште е неизвесно, но сосема можно сценарио за прекинување на транзитот на рускиот гас преку украинските гасоводи кон Европа, цела низа земји од Централна и Источна Европа, вклучувајќи ја и Хрватска, повторно би можела да биде принудена да ги намали непријатните и многу скапи намалувања на природниот гас.
Но, додека поради можноста за таков развој на настаните во соседните земји се води сериозна јавна расправа, како и спроведување на мерки за намалување на ризикот од недостаток на енергија, во хрватската јавност опасност од нова гасна криза практично не се спомнати. Оправдувањето за такви латентност е тешко да се најде, се должи на фактот дека гасната блокада во јануари ќе мине без последици од децении на неуспех на стратегијата за развој на секторот за домашна употреба и обезбедување на сигурност во снабдувањето со ова гориво.
Сложените односи меѓу Русија и Украина за транзит и снабдување со природен гас имаат долга историја и се добро познати. Главните цевководи за снабдување на Европа беа изградени низ Советскиот Сојуз и поминаа низ територијата на Украина. Од друга страна, исто од советската ера потекнува и Украина зависноста од потрошувачката на природен гас, гориво што е практично целосно го увезува од Русија. Овие две факти создадоа еден вид состојба на меѓузависност, но со постојани спорови. Украинците се постојано се жалеа наводно прекумерна цените на бензинот = дел од рускиот државен монопол, Гаспром и Нафтогас, обвини Украина за доцнењето во плаќањето и неовластено одземање на гас од системот, што де факто е кражба.
Целата приказна има политичка позадина, која се интензивира по Портокаловата револуција, која го сруши на почетокот на 2005 година, про-рускиот претседател Леонид Кучма, а прозападна влада ја презеде власта. Веќе на крајот на оваа година, пред да се расчисти првата украинска гасна криза, поради несогласувањата во врска со цената на гасот во новиот договор, Гаспром го намали дотурот, но само за Украина. Договорот беше постигнат и потпишан е нов договор, но мирот рално траеше само две години.
На крајот од 2007 година, Гаспром повторно се закани дека ќе го прекине снабдувањето, овој пат поради заостанатите долгови на Нафтогаз од 1,5 милијарди долари долг на гас. Повторно да преговара и да се постигне преодна спогодба во февруари 2008 година. Сепак, долгот продолжува да расте, па половина година подоцна – во согласност со Газпром – достигнат е износ од 2,4 милијарди долари. Украинците се соочат со предизвикот таа сума, и неможноста да се постигне договор, првиот што доведува до прекин на снабдувањето со гас за Украина на 1 јануари 2009 година, а потоа и на цела Европа, а неколку дена подоцна. Блокадата траеше 20 дена, а во тој период голем број европски земји, особено во Централна Европа, беа принудени да воведат намалувања на снабдувањето со гас
Зошто постојат значајни изгледи дека Русија и Украина нема пак да постигнат договор?
Клучниот контекст на денешните преговори за гас, се разбира, е политички по природа. По руската анексија на Крим и војната во источна Украина, политичките односи на двете земји се екстремно лоши. Сепак, клучните причини се првенствено деловни и геостратешки. По гасната криза во 2009 година, Русија ја зајакна својата стратегија за диверзификација за тековите на снабдување во Европа. Стратегијата беше едноставна: со изградбата на нови гасоводи да ја заобиколи Украина и да се намали преговарачката моќ на Киев и да се спречи можноста за блокада. Треба да се каже дека Европската унија во првите години по кризата, со поддршка на оваа стратегија, сепак, практично нема сериозни приговорачки проблеми за реализација на проектот за гасоводот Северен поток, кој оди по дното на Северното Море и ја поврзува Русија директно со Германија.
Сличен проект – Јужен тек – Гаспром го планира преку Црното Море, со цел да го снабдуваат со земјите од Јужна и Источна Европа. Овој проект не успеа поради опозицијата на Европската комисија и рецесијата што значително ја намали потрошувачката на гас во Европа, но Русите не се откажаа. Јужен тек се обнови со нов пат преку Бугарија. Комплетна изведба е закажана за 2021 година.
Тоа го знаат и Украинците, кои – логично – преговорите за нов договор гио гледаат како последна шанса да го монетаризираат својот статус како транзитна земја. Максималистичка пристап се рефлектира во ставовите дека двете страни во преговорите треба да добијат посредство на Европската комисија. Според извештаите на медиумите, Русите предложиле продолжување на сегашниот договор на неодреден број на години, со претходна поништување на арбитража спорови меѓу Гаспром и Нафтогас и гаранции на Европската комисија за да се отстранат регулаторни пречки кои создаваат тешкотии Гаспром да изгради нови гасоводи за снабдување на муштериите.
Украинците, од друга страна, бараат Газпром да им дава 60 милијарди кубни метри гас како транзит низ капацитетите на Украина за период од десет години, со обврска за плаќање, без оглед на употреба. Европската комисија, наводно, ја поддржува идејата за склучување десетгодишен договор, но не инсистира на количини. Но засега нема практично никаков напредок во преговорите.
Зголемената нервоза придонесе во различните, често контрадикторни, информации што се појавуваат во јавноста. Бугарскиот министер за енергетика Теменжуника Петкова, неодамна рече дека тие биле информирани дека Гаспром во јануари 2020 година ќе ја запре испораката на гас преку транс-балканскиот пат, кој поминува низ Украина и преку Молдавија, Романија и Бугарија оди за Турција. Гаспром ги негираше информациите, но сомневањата останаа. Украинските власти, исто така, известија за наводни писма испратени од Газпром на нивните клиенти, објавувајќи ги можните прекини во снабдувањето.
Како одговор на тоа, Нафтогас најави значително зголемување на износот на гас во складовите таму пред почетокот на претстојната грејна сезона и најави дека 12 милијарди кубни метри капацитет за складирање ќе бидат ставени на располагање на европските земји. Дека ова е сериозно предупредување за можни проблеми, го покажува потегот на Унгарија, која во 2019 година треба да складира рекордни 6,3 милијарди квадратни метри гас – што е еквивалентно на нејзината вкупна годишна потрошувачка.
Стравот од нарушување на потрошувачката исто така се рефлектира на пазарот. Разликата во цената меѓу цената на фјучерсите за гас датирана за претстојното лето и зима на најголемата европска гасна размена ТТФ се зголеми на околу 4 евра за мегават, на највисоко ниво во изминатите седум години. Едноставно кажано, постои невообичаено висок интерес кај купувачите на гас за договори според кои гасот ќе биде испорачан во зимата 2019/2020 година. И ова е показател за перцепција на ризик.
