„Патот до слободата мора да биде чист“.е насловот на изложбата која е поставена по повод 50-те години од премиерта на историскиот спектакл на Булаиќ
Дали знаете дека премиерата на најскапиот југословенски и босански филм досега, воениот спектакл „Битката на Неретва“ на Вељко Булаиќ, се одржа пред точно 50 години во Сараево, на тогашниот Ден на Република, на 29 ноември, по повод отворањето на Скендерија?
Дали знаете дека на премиерата до Јосип Броз Тито седеа Софија Лорен и Омар Шариф? Дали знаете дека е снимен една и пол година и дека чинел четири милиони долари по домашни извори а цели 12 милиони долари по америклански проценки?
Дали знаете дека дури и денес, правата за филм ги оспоруваат компаниите од Хрватска и Босна и Херцеговина?
БУЛАИЌ Е НАВОДНО БОЛЕН Сето ова, како и одговорите на многу други прашања поврзани со самиот филм и неговите спорови, особено оние на самиот автор Веjко Булајиќ, беа пронајдени во белградскиот културен центар каде изложбата на слики и исечоци од весници по повод половина век на „Неретва“, насловена „Патот до слободата мора да биде чист“.
Додека од sидови на аудиториумот во центарот на Белград не гледаат протагонисти на филмот – Орсон Велс, Јул Бринер, Сергеј Бондарчук, Франко Неро, Љубиша Самарџиќ, Милена Дравиќ, Борис Дворник и многу други странски и домашни актери (списокот на актерските екипи сè уште звучи повеќе од импресивно и денес), авторката на изложбата, Маја Медиќ, во интервју за Ал Џазира Балкан, вели дека е задоволна од првичните реакции од публиката и медиумите, од кои некои веќе им посветиле цели страници во нивните печатени публикации.
– Многу ми е драго што ова се перцепира како вест достојно за внимание, пред се поради помладите генерации кои не се блиску до некогашното значење на југословенското кино, а честопати дури и не се познати “, вели Медик.
Нашата соговорничка потврдува дека првичната идеја била Вељко Булаиќ не само што ќе присуствува на отворањето, туку да има и разговор со публиката.
„Во неколку наврати се обидовме да го постигнеме тоа и да се прилагодиме на неговите обврски, бидејќи тој неодамна завршуваше нов филм, така што планот беше да се прикаже и тој нов филм покрај проекцијата на „Битката на Неретва“, но заради обврски, заради здравјето на крајот, ова сè уште не беше можно “, објаснува Медик.
Многу ми е драго што ова се перцепира како вест достојно за внимание, пред се поради помладите генерации кои не се блиску до некогашното значење на југословенското кино, а честопати дури и не се познати “, вели Медик.
На прашањето како и кога се појавила со идејата за поставување на оваа изложба, таа одговара дека тоа е резултат на истражување на годишнините на филмските дела со цел тие да не бидат раскинати од заборавот, но и на договорот за соработка со Музејот за современа уметност во Бања Лука, кој би сакал да претстави заедничка изложба за Милена Дравиќ и Неретва.
„Филмската галерија во Центарот за култура во Белград се профилира како место кое поддржува и современ филмски израз (изложби на серијалот„ Утрото ќе се промени сè“ и филмот „Татковина“ на Олег Новковиќ,, како и изложби од 40 години од серијалот „Со грло во јагоди“ и филмската кариера на Милена Дравиќ, како и ретроспективна изложба за Небојша Глоговац – објаснува Маја Медиќ.
ФИЛМ ВИДЕН ОД ПОВЕЌЕ АГЛИ Изложбата за „Неретва“ се состои од фотографии групирани во три дела: зад фотографии направени зад камерите каде се прикажани подготовките на режисерот и работата на режисерот со актерите, проследени со сцени од филмот кои претставуваат блиски средби на главните актери и снимки што ги претставуваат масовните сцени. Во снимањето учествувале дури 10,000 статисти, комбиниран полк на војници на тогашната југословенска народна армија!
„Сакав публиката да може да го види филмот од сите агли, со оглед дека е многу специфичен во однос на големите имиња и сцените со најголем број додатоци. Покрај фотографиите, има избор од написи од весници објавени по повод премиерата на филмот во Сараево на 29.11.1969 година и за приемот на филмот со нас и во светот и во позитивна и негативна смисла. Изложбата опфаќа и реплика на постерот за битката на Неретва од Пикасо, за англиската верзија на филмот, а на трите екрани во галеријата можете да видите оригинални придонеси од снимањето снимени и уредувани од Филмске новости“, вели авторката на изложбата.
Интересно е што Пикасо се откажа од својот хнорар и побара само 12 шишиња југословенски вина, кои ги доби.
ПУБЛИКАТА ПЕЕШЕ ПАРТИЗАНСКИ ПЕСНИ Особено трогателно беше отворањето на изложбата кога многумина од публиката, пред се оние на старата гарда, се приклучија на хорот „Нашата песна“ во пеењето партизански песни.
В.д. директорот на КЦБ, Александар Илиќ, рече дека „Битката кај Неретва“ во голема мерка ги сменила „жанрот и производствените стандарди на тогашното југословенско кино“.
Тој се заблагодари на Маја Медиќ, како и на Југословенската кинотека, која обезбеди фотографии и копија од филмот, на Филмски вести за материјалот даден во врска со снимањето и настаните околу него, и Филмскиот центар Сараево како наследник на правата на продуцентската компанија „Босна филм“ – за признатите права. за таа ексклузивна проекција.
Режисерот на Кинотека на Југославија Југослав Пантелиќ рече дека „потсетувањето на тој филм е значајно“, но додаде дека „од одамна партизанските филмови често предизвикуваат полемики од идеолошки и други причини“.
– Впечаток е дека СФРЈ сакаше филмот да успее и надвор од границите на земјата, што е продукционен врв на југословенското кино. Со ова мислам не само на номинацијата за Оскар, туку и за неверојатниот број на гледачи на овој филм во странство. Дури и денес, овој филм често ќе го најдете меѓу светските класици под етикетата воен спектакл во специјализирани продавници за ДВД и Блуреј “, рече Пантелиќ, додавајќи дека отвореното прашање е, сепак, зошто нема квалитетна копија во нашиот регион.
Тој рече дека „како резултат на околностите, Југословенската кинотека, како српска филмска архива, ја поседува негативата на„Битка на Неретва “, но таа негатива ја добила како подарок од колегите од Прага“. Самиот филм е нешто што со право можеме да го наречеме југословенски филм. Суперспектаклот, според него, ја прошири она што е важно за тогашната држава, приказната за исклучително важната, ако не и најважната битка од 1943 година на територијата на Југославија во Втората светска војна и надвор од границите на земјата.
РЕПУТАЦИЈА И ОЗЛОГЛАСЕНОСТ Филмскиот критичар и теоретичар Мирољуб Стојановиќ истакна дека угледот, или озлогласеноста, на режисерот Веjко Булаиќ, нè натера да ги „замаглиме просторите на раздвојување меѓу вредноста на филмот и човекот што го направи тоа“.
„Од голем број на причини, овој филм заслужува многу подобар статус од преостанатиот глас“, рече Стојановиќ, честитајќи им на организаторите за „пронаоѓање доволно храброст и храброст да го реактуелизираат“ во време кога „се занимаваме со секаков вид ревизионизам и кога фашизмот е во експанзија “.
Стојановиќ рече дека станува збор за „многу комплексен филм, кој има свои квалитети и непогодности“ и бил прототип на она што го сакаше режимот.
„Тоа е чудна случајност помеѓу она што му беше потребно на режимот, а исто така и од еден прав човек како Булајиќ, но и беше потребна нација која се идентификуваше со момент на славно борбено минато. Затоа, мислам дека заслужува да биде наблудувано и полно со критичко внимание. Сè уште извикуваме за длабока и објективна анализа, лишена од политичка страст “, рече Стојановиќ, истакнувајќи дека тој многу ги цени претходните филмови на Булаиќ „Војна“(1960) и „Зовриен град“ (1961), каде се покажа како брилијантен занаетчија и професионалец кој подоцна успеа да се формира грандиозен спектакл, како што е „Битката на Неретва“.
Како поважни од недостатоците критичарот ги издвојува оние кај развојот на карактерите на психолошки план, погрешните процедури за уредување и слично, при што Стојановиќ потенцираше дека главната заслуга за целото сценарио му припаѓа на Ратко Ѓуровиќ, дека режисер на фотографијата бил големиот Томислав Пинтер и дека филмот „Битка на Неретва“ има „нешто изворно. автентично – борбениот дух што води кон катарза и хуманост“.
ПАНДАН НА АМЕРИКАНСКИТЕ БЛОКБАСТЕРИ Никој од светот на политиката не беше на отворањето, а Маја Медиќ ни потврди дека изложбата не била наменета како демистификација или можност да се покажат некои невидени работи „туку да се потсетиме на феноменот што овој филм е, пред се, во продукција.“
„Овој филм е историски спектакл и апсолутно е рамноправен со американските блокбастери, што кај нас беше и останува скоро невозможно да се повтори. Со сигурност можам да кажам дека најголем интерес е самиот филм, а изложбата служи да им укаже на оние кои не знаат за филмот, или да ги потсетам оние што веќе го знаат тоа “, рече Медиќ.
Како среќна околност, таа изјавува дека во тек е еден од најважните фестивали – Авторскиот филмски фестивал, така што посетеноста на изложби на овој простор е далеку поголема отколку во некои други галерии каде луѓето треба да одат наменски за да ја видат изложбата, а со тоа и публиката е шаренолика, што според авторот на изложбата е одлично.
Конечно, да ве потсетиме дека за снимање еден вистински мост беше срушен, но не влегоа снимки во филмот, затоа што по експлозијата се крена многу прашина што го оневозможи снимањето. Таа сцена подоцна се повтори на моделите во студиото. Уништени се уште четири специјално конструирани села и една тврдина. Речиси 60 големи државни фирми го обезбедија буџетот.
Иако беше номиниран, најскапиот југословенски филм не доби Оскар. Наградата на Американската академија за филм во 1969 година отиде во Коста Гаврас за филмот „З“. „Неретва“ е прикажана во 7.000 кина во САД во исто време!
Изложбата е отворена до февруари 2020 година.
