И денес српското општество не е јасно со кого бил, всушност, Иван Стамболиќ. Зошто? Затоа што тоа не е во можност или не сака, дури и да сака, да го постави прашањето: зошто е земјата таму каде што е денес? Без одговор на ова прашање, не е можно Србија да излезе од својата историска исгубеност
ЛАТИНКА ПЕРОВИЌ
Поминаа триесет и три години од отстранувањето на Иван Стамболиќ од политичкиот живот на Србија и дваесет години од неговата физичка ликвидација. Тој двапати беше признат како непомирлив противник на изборот што беше направен во Србија на крајот на векот, како одговор на епохалните промени во светот и крајот на Студената војна. Ако во магмата од 80-тите и 90-тите години на минатиот век, не можеше да се препознаат различните политики и нивните носители, денес тие можат. Во меѓувреме, историските процеси се кристализираа и во светло на нивните исходи, тие можат, но мора да се набудуваат – и политичарите и нивните носители. Како и да е, дури и денес, по триесет или дваесет години, на српското општество не му е јасно со кого бил, всушност, Иван Стамболиќ. Зошто? Затоа што тоа не е во можност или не сака, дури и да сака, да го постави прашањето: зошто е земјата каде што е денес? Без одговор на ова прашање, не е можно Србија да излезе од својата историска загуба.
Иван Стамболиќ припаѓаше на генерацијата која порасна по Втората светска војна. Неговите родители, земјоделци, имаа пет сина. Само еден од нив остана на село, сите други завршија универзитети (филозофија, светска литература, право, архитектура). Иван секако беше под влијание на семејното опкружување. Но, за разлика од неговите браќа, тој предаваше не само на училиште. По Индустриското училиште, тој работел како квалификуван работник во Фабриката за алат за сечење Цер во Чачак, а потоа и во моторната индустрија во Раковица. Повеќе од десет години беше шеф на Заедничката компанија Техногас во Белград. Оттука, започна во економијата и се задржа на искуството што го стекна таму. Работејќи во економијата, тој се сомневаше во „совршенството на системот“, особено во владеењето на политиката над економијата. Тој исто така ја почувствува неопходноста од промена на генерациите: каде и да работеше, собираше млади и професионални луѓе. Како бизнисмен, тој стана пратеник, а потоа претседател на Стопанската комора на Белград. Сето тоа беше одлична животна школа.
Иван Стамболиќ влезе во политиката на четириесет години. Од почетокот на 80-тите години до отстранувањето од политичкиот живот по Осмото заседание на Централниот комитет на Србија во 1987 година, тој извршува високи партиски и државни функции: секретар на Извршниот комитет на Централниот комитет на Србија, секретар на Градскиот комитет на Белград. Конечно, Претседателот на Претседателството на Република Србија. Тој дојде на оваа позиција по генералот Никола Љубичиќ, кој демонстрираше разбирање за Југославија со ставот „дека Југославија ќе ја бранат Србите и ЈНА“. Од сегашна прспектива Стамболиќ сметаше дека мандатот на Љубичиќ е „воена окупација на Србија“. Мандатот на Стамболиќ ќе се покаже како епизода. По него, на функцијата претседател на Претседателството на Република Србија дојде уште еден генерал – Петар Грачанин. Двајцата генерали дадоа силна поддршка за подемот на Слободан Милошевиќ, кој, по генералот Грачанин, дојде на позицијата претседател на Претседателството на Република Србија.
Подигнувањето на Иван Стамболиќ на хиерархиска скала беше вообичаено за систем без конкуренција и демократски процедури: изборот беше направен во рамките на номенклатурата. Но, не беше случајно: тој беше препорачан од голема работна енергија (дипломираше на Правниот факултет и напиша две книги) и докажани способности.
По Осмата седница, Стамболиќ исчезна од јавниот живот под притисок на околностите, но и по личен избор. Тој се врати во 1995 година со книга со политикологот Слободан Иниќ – „Пат до беспаќе“. По војните во Словенија, Хрватска, Босна и Херцеговина. И по Дејтон. „Книгата мораше да созрее во мене. Тоа е: за да разбереме што се случило, беше потребно да се преиспита. Потоа следуваше неговата книга „Коренот на злото“ (2002), во која беа собрани неговите текстови и интервјуа по 1995 година. Повторно, преокупацијата со Србија во 80-тите и 90-тите, всушност, со Србија денес, заробена од нејзиното имагинарно минато како основа за секогаш истите претензии. И тој судир секогаш води кон историски порази, а овие до колективна фрустрација.
Иван Стамболиќ не криеше дека му помогна на Слободан Милошевиќ да стане шеф на подмладениот партиски врв наместо Драгослав Марковиќ, кој припаѓаше на постарата генерација. Првите разлики помеѓу Стамболиќ и Милошевиќ се појавија по повод Меморандумот на Српската академија на науките и уметностите. Стамболиќ го опиша Меморандумот како „ин меморијам на Југославија“ и јавно го нападна. Милошевиќ, кој не го коментираше Меморандумот.
Нацрт-меморандумот на САНУ, документ на институција со голем авторитет, ја најде причината за југословенската криза во промената на позицијата на Србија и српскиот народ во Југославија, оценувајќи ја претходната позиција како губитничка. Две политики се искристализирани за ова прашање. И двете имаат корени во политичката историја на Србија, но за прв пат се толку остро спротивставени во едно комунистичко движење.
Застапник на политиката на дијалог, договор со други републики беше Иван Станболиќ. Ова беше во согласност со разбирањето дека „Југославија беше и не можеше да биде повеќе од договор на југословенските народи“. Заговорник, или поточно портпарол, на друга политика беше Слободан Милошевиќ (пишува академик Добрица Ќосиќ во своите дневници – во Академијата, по Осмата седница – „се поздравивме со надеж“). Започна со промена на уставната позиција на ппокраините, но брзо ќе стане јасно дека ова било само средство за преобликување на југословенската федерација во интерес на одбраната на „загрозениот“ српски народ. Ова вклучуваше политичко насилство (вонинституционални и вонстатутарни средства, мобилизација на масите), но не исклучуваше ниту вооружени конфликти. Во Газиместан, за време на прославата на шест века од Битката во Косово, Слободан Милошевиќ пред милионската публика изјави дека „вооружените битки“ не се исклучени. Догмата на државната идеја го апсорбираше општеството: Иван Стамболиќ мораше да биде отстранет од политичкиот живот на Србија. И зошто мораше да биде убиен?
Според книгата Пат во беспаќе, Стамболиќ се поврзал со опозицијата во Србија, патувал и давал интервјуа. Тој стана соговорник на дипломатските претставници на западноевропските земји и Соединетите Американски Држави. Во претседателската кампања во септември 2000 година во Србија, тој беше спомнат како еден од кандидатите. Тоа беше незамисливо за режимот на Слободан Милошевиќ. Но, и за значителен дел од опозицијата не сакаше „поранешен комунист“. Во пресрет на промената на владата во октомври 2000 година, Иван Стамболиќ „исчезна“ (25.08.) За време на џогингот во Кошутњак. Скоро три години, незначителен дел од српското општество не сакаше да се помири со традицијата на „голтање на темнината“ кон народот во Србија. Формиран е Комитетот за вистината за Иван Стамболиќ (претседател Живорад Ковачевиќ), кој се обиде да го задржи интересот за случајот со Иван Стамболиќ. Претседателот на двочлената федерација, д-р Воислав Коштуница, исто така рече дека властите ќе продолжат да го бараат „исчезнатиот“ Иван Стамболиќ, иако тој бил „комунист“. Притоа, никој тогаш не се прашуваше дали ова е уште една Објава, по Прогласот (1921) во Кралството Србите, Хрватите и Словенците, за забраната на комунистите.
Вистината за Иван Стамболиќ стана позната дури и по атентатот врз реформистичкиот премиер Зоран Ѓинѓиќ (12 март 2003 година). Неговиот гроб беше откриен на Фрушка Гора. Пред убиството, беше ископана јама и исполнета со вар, по што Иван Стамболиќ беше застрелан во задниот дел од главата. Објавени се имињата на директните извршители на злосторството, припадници на Единицата за специјални операции (ЈСО). Тие беа осудени на судењето, но само Иван Стамболиќ зборуваше за историскиот контекст на злосторството.
Тој не беше опседнат со сопствената судбина по Осмото заседание на Централниот комитет на СКС. Тој отиде по хронолошки редослед: „Нашиот главен проблем е што сè уште не сме во позиција и ситуација да го поставиме вистинското прашање: зошто сме таму каде што сме, каде е креветот на почетното зло?“ Тој тоа го најде во национализмот во последната деценија во Србија. И во последното интервју што го даде непосредно пред „исчезнувањето“, тој со сигурност рече: „Дури и да одбиеме да си поставиме вистински прашања, ќе забележиме зло и ќе погледнеме во очите на нашето не толку далечно минато, нема да можеме да излеземе“. Не е доволно да се лиши од власт Слободан Милошевиќ. Прашањето за одговорност не е академско и правно, нашата иднина е доведена во прашање. Треба да разбереме како дојдовме овде.
