Токму доаѓањето на администрација на Трамп на власт покажува дека демократијата може да умре и со демократски избори, со тивка ерозија на демократските норми
ДАРКО ПОЛШЕК
Судејќи според бројни, новоиздадените книги за смртта на демократијата, колапсот на нацијата, социјалниот колапс, крајот на капитализмо, Западот, науката, природата, и што-ти-се-не, антрополог кој само што пристигнал од Марс сигурно ќе се заклучи дека катастрофално пророштвото на Маите за судбината на нашата голема безвредна планета не успеа само пред неколку години. Дури и ако не верувате во пророштвото, сигурно ќе забележите дека жителите на нашата планета неодамна престојуваше во биполарниот свет, светот назбиљ и светот нахвао (една од многуте можни толкувања на оваа Држиќева дихотомија е дека луѓето се назбиљ, добри ама се нападнати од утопистите (нахвао) и додека еден тврдат дека е многу подобро отколку што ни се чини, другиот свет изгледа многу полошо отколку што нам ни изгледа. И останатите, како навивачите на когнитивно-дисонантниот светт, ја обезбедуваат реторичката трка за вооружување.
Ама назбиљ!
Стивен Леицки и Даниел Зиблат, професори по политичка филозофија на Харвард, на почетокот на оваа година ја објавија книгата „Како умира демократијата“, која низ историјата ја открива нашата иднина. Авторите припаѓаат на еснафот „нахвао”. За нив, светот стана значително полош отколку што нам ни изгледа на прв поглед. Злото во светот, што авторите се обидуваат да го спречат е токму исцртана слика за интензивирање на поларизација на политичкиот живот во едно демократско општество, а особено во САД, татковина на авторите.
Демократиите, пишуваат Левитцки и Зибат не умираат само заради тоа што се прегазени од тенкови и лидери диктатори, генерали или со револуционерен државен удар (кои авторите заборавилв да го споменат). Тие често умираат од волјата на луѓето и со демократски избори, со тивка ерозија на демократските норми, главно под влијание на злобни но демократски избрани владетели, навидум незабележливо, без многу помпа и грчења. „Со поставување на судиите, купување на слаб противник, прецртување на правилата на избрани претставници може да се создаде решителни и постојан супериорност над своите противници. Овие промени се врши постепено, со навестување на законитоста и девијации кон авторитаризам ретко започнува алармот. А луѓето полека сфаќаат дека демократијата се распаѓа -. дури и кога тоа се случува пред нивните очи ”
Иако до неодамна бројот на демократски држави е во пораст, последниве години се сведоци на тренд на неговиот пад. Изборот на Доналд Трамп за претседател беше еден вид на уметничка „точката на пресвртот“. Ние веќе не можеме да бидеме слепи за овој нов тренд. „Под Доналд Трамп“ – пишуваат Левитцки и Зиблит „се чини дека САД, за прв пат од крајот на Студената војна, ја напуштија својата улога на промотори на демократијата. Администрацијата на претседателот Трамп е најнедемократска од времето на Никсон. Покрај тоа, Америка повеќе не е модел на демократија. Земјата во која претседателот ги напаѓа новинарите, им се заканува дека ќе ги уапси неговите противници и тврдејќи јавно дека нема да прифати изборните резултати не може да биде искрен бранител на демократијата.
Основните идеи на книгата суштински ги надминуваат „трамполошки студии“. Првиот дел од трудот се фокусира на тоа како да ги препознаеме автократите меѓу политичарите – и меѓу нас. Како лакмусов тест за авторитетот авторите го нудат „Линцовиот формат” на авторитарните однесување (авторот Хуан Линц ја напишал книгата „Пропаста на демократски режими“ која е отпечатена во 1978 година). Прво, дали политичарите (и луѓето) ги прифаќаат демократските правила на играта? Дали го отфрлаат Уставот или ја изразуваат својата намера да го сторат тоа? Дали тие предлагаат потреба од антидемократски мерки, укинување на изборите, суспендирање на Уставот, забрана на одредени организации или ограничување на основните граѓански права? Дали нудат вонсудски средства за менување на моќта, како што се воени напади, насилни собори и масовни протести? Дали се обидуваат да ја поткопаат легитимноста на изборите, на пример, со тоа што не ги прифаќаат изборните резултати?
Второ, да го негира легитимноста на своите политички противници: да се опише своите противници како субверзивни, или оние кои го загрозуваат уставниот поредок? Дали тие, авторите, дека нивните противници претставуваат егзистенцијална закана за националната безбедност или владејачкиот начин на живот? Дали противниците ги повикуваат криминалците или прекршителите на закони кои треба да бидат протерани од политичката сцена? Дали противниците велат дека странските агенти тајно работат во соработка со странски, обично непријателски влади? Трето, се толерира или поттикнува насилство: дали имаат врски со вооружени банди, паравоени сили, милиции? Дали тие и нивните партнери ги спонзорираа и ги поттикнаа бовидите на насилство против нивните противници? Дали тие индиректно го поддржуваат насилството на нивните поддржувачи со тоа што се држат неубедливо и не го казнуваат недвосмислено? Дали тие се фалат или одбиваат да ги осудат актите на политичко насилство, во минатото или насекаде во светот? И четврто, подготвени се да се ограничи граѓанските слободи на ривалите, вклучувајќи ги и медиумите, на пример, со закон или политика за проширување на подрачјето на клевета и навреда, со закони кои ќе го ограничат протестите, критика на владата или граѓанските и политичките организации? Дали тие се заканија дека ќе користат правни лекови и други криминални дејства против критичарите (и други партии, здруженија или медиуми)? Дали ги пофалија репресивните мерки преземени од други влади?
Користејќи го овој „лакмусов тест” за администрациите на САД, авторите покажуваат дека постоечката администрација е една од најавторитетните. Но, Линц „форматот” е многу корисен за читателите надвор од САД, како општо средство за оценување на одумирање на демократијата”, или како серијата на разграничување што ќе биде лизгање кон црвени светла во итни случаи.
Корените на актуелната политичка поларизација во Америка, авторите ја наоѓаат во „набедувачката политика”, републиканците на деведесеттите години, во политиката, онаа на Њут Гингрич и други, кои ги заменија терминологијата на политичките противници со терминологија „непријател”.
Таква е намерата на инаку фер игра и разновидна дистрибуција на електоратот го внесе во рововска битка, но поранешниот политички и социјални конфликти во фронталната рововска војна, станаа речиси вистинска „граѓанска војна”, како што е наведена во минатата сезона во ТВ серијата „Хомеленд“ („Татковината“).
Една од причините за радикализацијата на Републиканската партија, според авторите, е демографијата, односно намалувањето на белата гласачка маса на населението, меѓу кои републиканците се претставуваа како носителите на оригиналните американски идеи за земјата на слободните и за дом на храбрите. „Во почетокот на 60-тите години во САД го доживеале огромен бран на имиграција, најпрвин од Латинска Америка, а потоа од Азија, која драматично ја променија демографската карта на земјата. Во 1950 година, небелите луѓе сочинуваа само 10 отсто од американското население. Во 2014 година тие формираа 38 отсто, а американскиот Завод за статистика предвидува дека мнозинското население ќе стане небело до 2044 година.”
Таа посветеност на „идеалите на белците” (од упоришта на југот) постепено се создаде повеќе и повеќе закоравената идеолошка и социјална нефлексибилност, додека републиканците се чини дека се повеќе почнаа да ги бранат овие идеали за кои не се потребни скрупули. Вообичаените методи на борба против незапирлива „демографија” се повеќе се честа употреба на поделеноста, се прецртуваат изборни единици, главно од расни критериуми или се воведуваат изборните правила (на државно ниво), кои на еден дел од гласачкото тело ќе му го оневозможат пристапот за гласање. Типични републички интервенции кои ги штитат од демографски пораз се новите правила кои, при гласањето, граѓаните мора да користат документ за идентификација со слика на нивниот носител.
Најважен или најефективен дел од книгата е анализата на „демократските скрупули” и непишаните правила на играта, без кои демократијата нема да постои. „Централната лекција на книгата е како што следува: кога американската демократија треба да функционира, тоа е засновано на два стандарди кои често се земаат здраво за готово – меѓусебната толеранција и институционални воздржаност. Третманот на ривалите како легитимни конкуренти за власт, како и ескалацијата на институционалните прерогативи во духот на фер плеј не се зацртани во американскиот Устав. Но и без нив системот на демократска контрола немал потреба да функционира како и кај правилата на уличната кошарка – не се запишани ама се функционални – играта ќе треба да има смисла. Истото важи и за политички живот кој е полн со такви огради на патиштата.
Дали е корисна трајна споредба на Трамп со Хитлер? (Авторите исто така ја споменуваат оваа можност!) Треба ли веднаш да организираме акции на насилни протести кога не се согласуваме со каква било одлука на владата? Или кога премиерот прогласува згради со лапсус? Колку е важно нашето начело за претпазливост да биде потребно, и колку светла треба да се осветлат на горенаведениот приказ на авторитаризмот? Најновиот пример во американската јавност се бурните реакции на статијата на познатиот американски адвокат, Кас Сунстејн, кој неодамна напиша дека „Хитлер може да ни се случи”.
Во брано на масовни коментари на книгата „Како умира демократија“,книгите на Левитски и Зиблат се важни. Да, некои црвени светла беа вклучени. Но, да се надеваме дека тоа сепак не е толку лошо што ние треба да се потсетиме на Тукидит – „Силните го прават она што тие сакаат, а слабите го издржуваат она што треба.”
