ВЕСНА ПОПОВСКА
Меѓународно-правната позиција на договорот е кристално чиста: договорот својата правна основа ја наоѓа во резолуциите на Советот за безбедност на ООН и ја еманира јасно изразената волја на меѓународната заедница за разрешување на несогласувањата помеѓу двете земји. Тоа навлегува во она што пи-ар службите забораваат да го спомнат: дека не е името, туку времената референца она за што се преговарало
„Конечен договор за надминување на разликите опишани во резолуциите на Советот за безбедност 817 (1993) и 845 (1993), престанок на Времената спогодба од 1995 и воспоставување на стратешко партнерство помеѓу двете страни“ е целото име на македонско-грчкиот договор потпишан во Преспа во јуни годинава. Иако во пошироката јавност тој е пренесен како „договорот за името“, од самиот назив на договорот може да се заклучи дека всушност, предметот на договорот, е многу посеопфатен. Де факто, со него се адресира деценискиот спор за името, но, де јуре, се постапува по резолуциите на Советот за безбедност кои се правно обврзувачки.
Дали при постапувањето по резолуциите, Македонија можеше да добие нешто повеќе од договореното е прашање на кое може да одговорат единствено оние кои веќе не се на овој свет, а врз чии плеќи се преломија камен-темелниците на македонската државност и сувереност.
Се преговараше за референцата, а не за името
Каков и да е договорот по својата содржина и колку и да е непријатен за страните потписнички, а и за пошироката јавност, тој е несомнено историски и ќе го најде своето место во учебниците по меѓународно право.
Географијата е прашање на судбина, но историјата се создава кога дипломатијата ќе го искористи или ќе го прокоцка моментот. Можеби оваа „историска“ шанса ја должиме токму на многу други, претходно прокоцкани.
Нејсе, меѓународно-правната позиција на договорот е кристално чиста: договорот својата правна основа ја наоѓа во резолуциите на Советот за безбедност на ООН и ја еманира јасно изразената волја на меѓународната заедница за разрешување на несогласувањата помеѓу двете земји. Тоа навлегува во она што пи-ар службите забораваат да го спомнат: дека не е името, туку времената референца она за што се преговарало. Општ правен принцип е дека никој не може да пренесе на друг повеќе права отколку што има: па така, македонската влада (предводена од која и да е партија на власт) дури и да сака не може да преговара за името, туку само за времената референца. Успесите на македонската дипломатија потоа во билатералните односи во насока на признавањето на државата под уставното име и барањата за двојна формула беа веројатно најдалеку што можело да се отиде, но исто така е многу извесно дека се закопани во длабокиот национализам и антиквизација наметнати од една шовинистичка политичка констелација.
Уставно-правната позиција на меѓународните договори е над законот
Резолуциите на Советот за безбедност се правно-обврзувачки за сите земји членки на меѓународната заедница, согласно член 25 од Повелбата на ОН. Рамката за постигнување на меѓународните договори пак, е дадена во Виенската конвенција за договорно право, која во голем дел претставува кодификација и на меѓународниот обичај. Виенската конвенција, пак, како меѓународен договор кој и двете страни го прифатиле, претставува примарен извор на правото согласно член 38 од Статутот на Меѓународниот суд на правдата – врховна судска инстанца на ООН со седиште во Хаг.
Виенската конвенција за договорно право во член 7 определува кој има „целосна моќ“ за потпишување на меѓународните договори. Во став два на чл. 7 се вели дека тоа е оној кој „продуцира соодветна целосна моќ“ или „очигледно е од праксата на државите кои се вклучени или произлегува од други околности дека државата имала намера да го третира тоа лице како да продуцира целосна соодветна моќ“. Во став два од истиот член, алинеја прва, се вели дека тоа се шефови на држави и влади и министри за надворешни работи, со цел изведување на сите акти кои се неопходни за да се склучи договорот. Од друга страна, и Времената спогодба беше потпишана од министри за надворешни работи, не само заради законските овластувања, туку и заради природата и специфичноста на договорот и веројатно желбата актот да биде третиран во доменот на надворешната политика.
Член 26 од Виенската конвенција се повикува на архаичиот правен принцип: pacta sunt servanda, со значење: договорите се да се почитуваат, и тоа во добра верба (bona fides). Добрата верба е исто така принцип кој треба да се применува при толкување на договорите, посочена во член 31 од Конвенцијата, кој предвидува дека примарен метод на толкување на договорите е јазичниот. Член 27 вели дека внатрешното право на државата не може да биде пречка за имплементација на меѓународниот договор.
Заговарачите на теоријата за невалидност на договорот треба да знаат дека Виенската конвенција многу прецизно ги дефинира основите за невалдиност на еден меѓународен договор и ниту еден од изнесените ставови во таа насока не се преклопува со нејзините одредби. Во врска со основите за невалидност на еден меѓународен договор, конвенцијата ги препознава измамата, корупцијата, присилата или спротивноста на договорот со перемпторна норма на меѓународното право. Перемпторните норми на меѓународното право се познати и под називот ius cogens и претставуваат општоприфатен принцип на меѓународната заедница – нешто што се подразбира дека е норма само по себе – и претставуваат реална обврска без оглед на фактот дали тие се дел од некој меѓународен договор и дали определена земја е страна на тој договор – таа е обврзана да ги почитува перепторните норми. Тие изникнуваат од меѓународниот обичај и не се дефинирани во засебен инструмент, но судската практика на меѓународните трибунали како и толкувањата на истакнатите правници знаат да посочат некои норми како перемпторни. Како таква се третира, на пример, забраната за геноцид. Така се третира и правото на самоопределување, но начинот на кој се интерпретира правото е далеку од конзистентен правен режим, за да може да се екстрахира јасна практика која би одела во полза на разрешувањето на спорот.
Од друга страна, уставната позиција на меѓународното право е супремативна, односно, меѓународните договори што се ратификувани во согласност со Уставот се дел од внатрешниот правен поредок и не можат да се менуваат со закон, како што определува член 118 од Уставот. Иако понатаму во Уставот стои дека меѓународните договори ги склучува Претседателот по правило, а Владата по исклучок, не смееме да заборавиме дека Виенската конвенција, кон која Македонија има одамна пристапено, ја предвидува и можноста министрите за надворешни работи да бидат потписници на договорите, а интенцијата на овој текст не е да навлегува во уставно-правната димензија.
Идентитетот не е прашање на признавање
Зошто ни е важна меѓународно-правната димензија? Бидејќи државите постојат врз основа на принципи востановени со меѓународното право. Иако постојат повеќе теории за улогата на признавањето во конституирањето на државата и системот за колективна безбедност барем декларативно се базира на принципот за суверена еднаквост, секоја држава се изродила во за себе специфична констелација. Македонија ја имаше таа среќа или несреќа да биде еклатантен пример за кој ќе се пишуваат статии по меѓународно право како случај sui generis, но дали ќе остане таму како пример за научена лекција или сериозен политички неуспех зависи најмногу од нејзините граѓани и мудроста на политичките елити.
Иако идентитетот се перцепира како еманација на суверенитетот, треба да научиме дека идентитетот се гради одвнатре и дека не е прашање на признавање туку е состојба на духот. Во најмала рака се дегутантни препукувањата за тоа дали Грција признава македонска нација. Нацијата не е таа што се признава, туку државата. Нациите-држави се родија пред неколку векови и полека изумираат под ударите на глобализацијата, а идеите родени за време на ерата на романтизмот беа брутално злоупотребени во претходниот век, ескалирајќи во хаосот на втората светска војна. Со други зборови, нациите држави тешко соодветствуваат на цивилното општество, за кое не толку одамна на Катедрата за политички науки зборуваше професорот Ѓорге Иванов.
Определувањето на името и симболите не е регулирано со посебен меѓународно-правен режим. Во принцип, името по правило е рефлексија на идентитетот, а по исклучок камен на сопнување и предмет на договор, како што беше на пример случајот со Ирска и Северна Ирска – иако било која парелала помеѓу два случаи на идентитетски конфликти е несоодветна и неблагодарна. Сепак, географската одредница Северна, која е посочена исклучиво како таква, не е таа што дефинира: исто како што придавката не ја дефинира именката. Именката постои сама по себе и сама за себе. На многу симплифицирано ниво, тоа е пандан на идентитеското определување.
Дали ваквата поставеност на меѓународното право и постигнувањето на ваков договорот е фер? Веројатно правичноста ретко е правна категорија, но целта на правната норма е да се стреми кон правичност за легалноста да биде секогаш што полегитимна. Затоа, општо познат принцип во меѓународните односи е дека „големите риби пливаат сами, а малите секогаш се движат во јато.“
(Весна Попоска е докторант на Воената академија во Скопје. Магистрирала на катедрата за меѓународно право на Правниот факултет „Јустинијан Први“ и е долгогодишен граѓански активист. Авторка е на публикација за студентски права објавена од фондацијата „Фридрих Еберт“ и на многубројни научни и стручни трудови во нејзината област. Алумни е на Школата за политика на Советот на Европа и Регионалната школа за јавни политики организирана од NDI. Работи како генерален секретар на Меѓународен универзитет Визион од неговото основање во 2015 година)
*Текстот е преземен од РесПублика
