Вистинската причина за хистеричната реакција на Франција и САД, по државниот удар во Нигер, не е идеологијата, туку геоекономијата. Нигер е главен извозник на злато и клучен извозник на ураниум во Франција, а новата влада веднаш го забрани извозот на овие суровини
ДАНИЛО БАБИЌ
Нов воен удар во регионот Сахел се случи на 26 јули во Нигер. Ова е веќе четвртиot успешен пуч во овој подрегион на Западна Африка за помалку од три години. Во Мали, по превирањата на армијата, која најпрво бараше разрешување на различни министри, по што тие барем формално ќе кохабитираат со цивилните власти, полковникот Асими Гоита ја презеде власта во мај 2021 година. Следниот државен удар се случи во септември 2021 година во Република Гвинеја, а во септември 2022 година, воената хунта во Буркина Фасо доби нов лидер – Пол Анри Дамиба беше заменет со триесет и петгодишниот капетан Ибрахим Траоре, со што стана најмладиот шеф на држава во светот. Во регионот се случија уште неколку неуспешни преврати, од кои најзначаен беше оној во Гвинеја-Бисао во февруари 2022 година. За развојот на ситуацијата, важно е да се спомене соседниот Чад, номинално централноафриканска земја, но земја која е значаен фактор за безбедносната и политичката ситуација во Сахел. Актуелниот претседател на Чад, Махмат Деби, бригаден генерал и син на паднатиот претседател Идрис Деби, дојде на власт преку наследство, без избори, но доби едногласна поддршка од целата меѓународна заедница за да се зачува стабилноста во земјата.
ПЛОДНА ПОЧВА ЗА ВОЕНИ УДАРИ Безбедносните кризи се плодна почва за државни удари во Западна Африка. Кога е придружен со недостаток на интегритет на лидерот, за воен удар е потребен само способен извршител. Во Мали тоа беше Асими Гоита, во Гвинеја Мамади Дамбуџа, а во Буркина Фасо Пол Анри Дамиба. Со секој нов државен удар оваа појава се повеќе се вкоренува во политичката култура, до тој степен што се повеќе и поефективно се вршат нови државни удари. Државните удари не страдаат од неефикасност и токму затоа Дамиба беше заменет со помладиот и поенергичен Траоре.
Самата динамика на државниот удар не следеше типична шема. Пучот се случи без капка крв, згора на тоа без испукан истрел. Претседателот не беше уапсен, туку само ставен во домашен притвор во неговата резиденција. Досега не е побарано да поднесе оставка, а му остана дури и телефон со кој може да комуницира со меѓународни претставници. Со оглед на тоа дека пучот го изврши претседателската гарда, претседателот очекуваше остатокот од армијата да го поддржи. Сепак, тоа не се случи. Армијата одлучи целосно да го поддржи заговорот за државен удар со цел да го зачува националното единство.
Во Нигер, пучистите исто така беа водени од истите фактори. Според методологијата на ОН, Нигер е третата најсиромашна земја во светот по Јужен Судан и Чад. Секој шести жител на Нигер, од околу 26 милиони, нема доволно храна на дневна основа. Климатските промени и терористичките закани од радикалните исламисти ја тресат и оваа земја богата со ресурси. Извршителот на пучот е командантот на претседателската гарда, Абдурахман Тијани, човекот кој спречи обид за државен удар во 2021 година и му овозможи на претседателот Мухамед Базум да дојде на власт, во првата целосно демократска политичка транзиција во Нигер по ослободувањето од француската колонијална власт.
КАМЕНОТ ОД БЛИЗУ ДОАЃА Со овој чин тој покажа лојалност и токму поради тоа управата на Базум го задржа како командант на претседателската гарда.
Владеењето на Базум беше поддржано од изборниот процес, легитимна победа за африканските стандарди, а таа владееше во номинално демократски дух, но два фактори не одеа во нејзина корист. Прво, Базум припаѓа на етничката група на таканаречените Дифа Арапи (арапизирани номадски племиња од источниот дел на Нигер), кои сочинуваат само околу еден процент од населението на Нигер. Тој е првиот претседател на Нигер од оваа етничка заедница и тој факт не одговара на структурите кои за оваа прилика можеме да ги наречеме „длабока држава Нигер“. Второ, и веројатно уште поважно, е фактот дека „демократијата не се мачка на леб“, односно во контекст на Нигер не храни ниту луѓе, ниту добиток. Во текот на двете години од демократското владеење на Базум, не беше забележан напредок. Нивото на сиромаштија остана непроменето, дури и влошено од постпандемиската инфлаторна криза и кризата предизвикана од настаните во Украина. Безбедносната ситуација исто така остана нестабилна.
Нигер се смета за клучен сојузник на Западот во овој дел на Африка. Во неколку бази има 1.100 американски и околу 1.500 француски војници кои беа протерани од Мали и Буркина Фасо по државните удари таму. Во Нигер има и бази за беспилотни летала кои Американците ги користат за следење на членовите на африканските филијали на Ал Каеда и Исламската држава. Европската унија има воено-полициска мисија во Нигер чија цел е да го потисне протокот на мигранти кон Европа.
Пучот е голем шок за САД и Франција. Американскиот државен секретар Ентони Блинкен силно повика на враќање на претседателот Базум на власт, заканувајќи се што ќе се случи во спротивно. Поголемото изразување на гневот на САД во оваа ситуација, отколку во случаите на Мали и Буркина Фасо, не треба да изненадува, со оглед на тоа што токму тие вложија многу во претседателската гарда која требаше да го заштити претседателот. Можно е Блинкен лично да го доживува овој развој, со оглед на фактот дека во март го посети Нигер (веројатно единствената посета на толку висок американски функционер во регионот) и постигна важни договори со претседателот Базума. Француската политика во Западна Африка исто така беше целосно фијаско бидејќи тие губат важни упоришта едно по друго
За разлика од меѓународната заедница, и на Запад и во Африка, која го осудува пучот и повикува на одбрана на демократијата, илјадници граѓани се собраа на улиците на главниот град на Нигер, Ниамеј, кои ја поддржаа армијата, извикувајќи: „Базум падна, ние сме слободни!“ Додека меѓународната заедница жали за демократијата, луѓето веруваат дека „Нигер си ја најде душата“.
ОД КАДЕ СЕГА РУСКИ ЗНАМИЊА И покрај традиционалниот сојуз со политичкиот Запад и присуството на околу 2.500 американски и француски војници, руските знамиња се веат на улиците и преовладува жестоко антифранцуско расположение. Запалени француски знамиња, а демолиран е влезот на амбасадата. Започна евакуацијата на француските граѓани и другите Европејци од Нигер.
Слично на Мали и Буркина Фасо, поддржувачите на пучот носат руски знамиња на улиците, иако нема јасни индикации за вмешаност на Москва во настанот. Згора на тоа, официјална Москва (засега) повикува на воздржаност и деескалација.
Сепак, се огласи шефот на „Вагнер“ Евгениј Пригожин, кој ја поздрави промената на власта во Нигер и нагласи дека неговите сили се подготвени да помогнат во одржувањето на редот и мирот. Тој ги окарактеризира настаните во Нигер како борба на народот против колонизаторите во едно од ретките јавни настапи по неговиот неуспешен
Марш во Москва.
Економската заедница на Западна Африка (ECOWAS) се состои од: Бенин, Гамбија, Гана, Гвинеја-Бисао, Зеленортските Острови, Либерија, Нигерија, Брегот на Слоновата Коска, Сенегал, Сиера Леоне, Того и суспендираните членки Мали, Гвинеја, Буркина Фасо и Нигер. ECOWAS има прилично лоша репутација меѓу граѓаните на Западна Африка бидејќи се смета за бирократски паразит и инструмент на францускиот неоколонијализам. На 30 јули оваа организација и постави официјален ултиматум на воената хунта во Нигер да го врати претседателот Базум на власт во рок од една недела, не исклучувајќи ја можноста за воена интервенција доколку барањето не се исполни.
Зошто ECOWAS се заканува со воена интервенција во Нигер, а тоа не беше случај со Мали, Гвинеја и Буркина Фасо? Дали демократијата во Нигер е поважна од демократиите во споменатите три земји? Како и секогаш, вистинската причина не е идеологијата, туку геополитиката и геоекономијата. Нигер е главен извозник на злато и клучен извозник на ураниум во Франција. Новата влада веднаш го забрани извозот на овие суровини. Клучниот производител на електрична енергија во Франција се нуклеарните централи, па без ураниум нема доволно струја. Друга причина е планираната изградба на гасоводот НИГАЛ – од Нигерија, преку Нигер до Алжир и понатаму кон Европа. Овој проект е загрозен доколку Базум не е на власт.
Која е реалната можност на ЕКОВАС за воена интервенција? Во минатото оваа организација вршеше интервенции од мал обем. Последната беше во Гамбија кога ECOWAS го отстрани нејасниот Џеј Џаме. Сепак, Нигер е малку поголем од малата Гамбија. Кога на тоа ќе се додаде новоформираната алијанса меѓу Мали, Нигер и Буркина Фасо, тој залак станува уште поголем. Од сите членки на ECOWAS, само Нигерија има вистинска воена сила да го совлада овој сојуз. Големо прашање е дали новоизбраниот претседател на Нигерија, Бола Тинубу, покрај многуте проблеми во неговата земја ќе ја прифати и оваа опасна авантура на почетокот на својот мандат. Исто така, на 1 август ЕУ вети поддршка на ЕКОВАС доколку започне воената интервенција.
Друга опција за интервенција е територијата, а можеби и армијата на Чад, со различни модели на поддршка од Франција и ЕУ. Деби Јуниор веќе покажа интерес за ситуацијата во Нигер, тој е единствениот функционер кој ги посети лидерите на воената хунта и разговараше со нив. Откако дојде на власт, по смртта на неговиот татко, ја има поддршката од Франција и од ЕУ бидејќи очигледно сака да биде „фактор на мирот и стабилноста“. Чад има угледна армија и со поддршка на авијацијата некоја нова „коалиција спремна да интервенира“ т.е. наметнувајќи зона за забранети летови над Нигер, еуфемизам за дивјачки бомбардирање, војската на Чад можеби ќе може да направи некаков пробив. Сепак, реакцијата во Чад и остатокот од Африка веројатно би била многу негативна доколку тоа се случи. Затоа, воената интервенција во Нигер е малку веројатна, но не треба целосно да се исклучи. Поверојатното сценарио е целосната економска изолација на Нигер. Веќе е отсечен јужниот излез кон морето, преку Нигерија, Бенин или Того, што во голема мера ќе ја компликува и онака очајната социо-економска ситуација во земјата
Новата ситуација е голем предизвик за Европа, Африка и Русија. Расплетот на ситуацијата во регионот на Сахел ќе даде одговор на следниве прашања: дали Европа сака да се впушти во нова неоколонијална авантура? Јасно е дека природните ресурси се клучни, а не демократијата во Нигер. Дали Африка е подготвена да се спротивстави на новите неоколонијални напори? Дали Русија навистина е подготвена да им помогне на африканските земји доколку се најдат на милост и немилост на Европа и САД? Обликот на идниот светски поредок би можел да ги добие своите први контури во Сахел.
(Авторот е научен соработник во Институтот за меѓународна политика и економија)
