Владата постојано отвора нови проблеми за да спроведе неограничена корупција. За да биде ова можно, сите демократски процедури се укинуваат, законите и Уставот се замрзнуваат, институциите се укинуваат, судството исчезнува, медиумите се затвораат, опозицијата е распрсната, образованието и културата се задушуваат. И тогаш насилството станува неизбежно, а тоа е поразот на општеството
ДРАГАН ЈОВИЧЕВИЌ
Дубравка Стојановиќ, историчарка и професорка на Филозофскиот факултет во Белград, минатата недела беше еден од учесниците на форумот во Нови Пазар, организиран по повод Денот на ослободувањето на овој град во Втората светска војна, каде што се дискутираа рефлексиите на антифашистичката борба. И не знаејќи дека го подготвува предавањето повикувајќи се на Умберто Еко и неговиот есеј УР-фашизам со цел подобро да ги дефинира поимите фашизам и антифашизам во општеството денес, нашите прашања беа инспирирани од истиот есеј. И што друго би била поентата на поврзување, кога секојдневно слушаме нови измислици на непријателот, теории на заговор, ширење страв, слушаме и за култот на традицијата и лошото влијание на интелектуалците…
Размислувањата на познатиот италијански писател за прикрадувачкиот фашизам стигнаа, со оваа влада, до нивната вистинска презентација, се чини. Дали веќе не сме во можност да препознаеме каде оди нашето општество и каде нè води оваа количина на насилство, од самиот врв на државата?
– Долго време не можеме да препознаеме каде оди општеството – вели Дубравка Стојановиќ на почетокот од разговорот. „Уште од средината на 1980-тите, кога беше создадена програмата за уништување на Југославија. Интелектуалните, а потоа и политичките елити од тоа време излегоа со идеја да започнат тектонски промени во регионот, но не разбираа сосема што значи сето тоа, ниту ги гледаа можните последици. Ние сè уште живееме во тие нивни неуспешни идеи, кои не водат никаде. Ја распаднаа Југославија, но не знаеја што да прават понатаму. Така, Србија се најде во ситуација каде што не припаѓа никаде, дури ни на себе. Не стана демократска, не спроведе успешна економска транзиција, четирите столба на надворешната политика пропаднаа. Таквата ситуација трае долго време, а дури ни демократските власти не ја променија. Најточниот збор за да се опише ситуацијата во која се наоѓа Србија е скапување, а потоа основата од која би започнала промената. Во таква ситуација, насилството никогаш не е единственото решение, туку создава нова спирала на одмазда и повторно нè води кон тоа, по којзнае кој пат, да почнеме од нула.
Пред неколку години, се сметаше за претерано да се зборува за прикрадувачки фашизам кога станува збор за Србија. Каде сме денес?
– Ако оваа дијагноза за гниење е точна, тогаш фашизмот е нужна последица. Србија, која веќе беше добро гнила, беше преземена од најдобро организираната група, онаа што имаше политичко, паравоено и криминално искуство. И како и со фашизмот во дваесеттите и триесеттите години, многумина веруваа дека оваа група ќе успее да ги реши насобраните проблеми со цврста рака. Но, тоа не беше нивната цел. Нивната цел беше постојано да отвораат нови проблеми за да вршат неограничена корупција. За да биде тоа можно, мораше да се укинат сите демократски процедури, да се замрзнат законите и Уставот, да се укинат институциите, да исчезне судството, да се затворат медиумите, да се распрсне опозицијата, да се задушат образованието и културата. И тогаш насилството станува неизбежно. Прво, да се укине сето тоа, а потоа да се одржи таков систем. Тие ги блокираа сите канали за демократски текови и промени и се решени да го бранат својот систем до крај. Заедно со идеите за непријателите што се насекаде околу нас, теориите на заговор, постојано растечките температури, производството на кризи, атмосферите на воена состојба – ете го фашизмот.
Умберто Еко верува дека опсесијата со заговор е во коренот на фашистичката психологија. Непријатели кои доаѓаат и однадвор и одвнатре. Дали владата во Србија се потпира на тој страв и го користи за да ги покори масите? Кои се непријателите и како режимот ги создава?
– Тој ги создава на различни начини, но, она што ми е најинтересно, тој ги создава на прво место преку злоупотреба на историјата. Како и во секој фашизам, непријателите постојано се создаваат затоа што ги затвораат „нашите редови“, ги хомогенизираат масите. Кога непријателот е пред вратата, нема да барате слобода на печатот или избори! Непријателот е таму и за „стадото“ да се собере околу водачот, да му остави сè и да му даде отворени раце. А најлесниот начин да се создадат непријатели е со користење на минатите и поранешните непријатели. Внатрешните непријатели се секогаш таму, како закана за секој што би мислел поинаку. Но, надворешните непријатели се многу покорисни.
Тие се најлесниот и најбрзиот начин за мобилизирање на емоциите, сеќавањето на минатите злосторства ја активира потребата за самоодбрана, а потоа и за одмазда. Надворешните непријатели се идеални за зајакнување на клаустрофобијата, тоа чувство на опкруженост, на осаменост на светот. Потоа има повеќе кругови. Прво се соседните народи, кои се најдобрите предизвикувачи поради конфликтите во неодамнешното или далечното минато. Хрватите и Албанците се идеални, но и Бошњаците можат да послужат, само тогаш се нарекуваат Турци за да се предизвикаат потребните асоцијации. Потоа доаѓа вечно непријателската Европа, па Америка… Во сите тие приказни, Србија се претставува како жртва на сите тие непријатели, а оваа саможртва е најопасната политичка алатка, бидејќи, дополнително ги стеснува редовите, тоа чувство на закана и ранливост е основа на најопасната форма на национализам. Од таа улога на жртвата, најбрзиот премин е кон општа мобилизација, која потоа се нарекува одбрана, без разлика колку е агресивна. Сето ова е идеално за овој режим. Тој се храни со страв.
Во фашизмот, односот меѓу граѓаните и народот е важен. Претседателот создал директна врска меѓу себе и народот, тој е нивен портпарол. Дали и тоа е еден од елементите на тоталитаризмот?
– Што рекол кралот Александар кога ја вовел диктатурата – нема посредник меѓу мене и мојот народ! А во организирана држава, фокусот е токму на посредниците, на институциите што ја ограничуваат моќта и обезбедуваат канали за изразување на различни мислења. Секој популист се претставува себеси како глас на народот, како оној што само ја спроведува таканаречената колективна волја. И тоа е измама што, и покрај целото искуство, се чини дека секогаш успева. Водачот му вели на народот – ставете сè во мои раце, јас ќе се погрижам за тоа со два удара на масата. Од своја страна, народот е задоволен што повеќе не мора да размислува, да избира, да носи одговорност. Тоталитаризмите се потпираат на овој консензус, тие имаат длабока социо-психолошка основа. Затоа се враќаат или траат долго време. Тие не се ирационални, напротив. Тие имаат цврсти социјални темели.
Тоталитаризмот не функционира без култот на традицијата и култот на водачот. Како се снаоѓаме таму?
– Одлично ни оди! Треба да се повикуваме на традицијата не за да ја градиме иднината врз неа, туку за да продолжиме да живееме во минатото. За засекогаш да ги решиме старите прашања, да го „промениме“ исходот од косовската битка, да ги прескокнеме „петте векови под Турците“, да ги прекинеме династичките смени на Обреновиќ и Караѓорѓевиќ порано, да не ја создадеме Југославија, да создадеме голема Србија, да не одиме кај партизаните, туку кај четниците, за да не ја создадеме Југославија по втор пат… Па, кога ќе го решиме сето тоа, тогаш ќе ја видиме сегашноста, како и каде живееме. Затоа мојата книга се вика „Минатото доаѓа“, бидејќи се однесуваме како да сè уште не пристигнало, дека сите прашања се сè уште отворени. Тоа е најдобриот начин да се блокира општеството. Станува немоќно да размислува за својот развој, има уште работа да направи – да се справи со своето минато. И дека постојано се обидува да го промени иако одамна завршило. И по којзнае кој пат го цитирам Стојан Церовиќ: овде, минатото е понеизвесно од иднината!
Дали е парадокс што водачот ја вулгаризирал традицијата за да ја манипулира? Дали сега сме во еден вид лажна историја?
– Не е парадокс. Бидејќи не станува збор за вистинска грижа за традицијата. Напротив. Погледнете сè околу нас. Народниот театар е затворен два месеци! Па, тоа е доволна слика за грижа за традицијата. Концептот на Филозофски факултет се распушта, во Ниш има три катедри и вистински Факултет за српски студии, иако токму филозофските факултети се наша оригинална традиција уште од првиот, оној во Белград, кој е основан во 1838 година! Или средни училишта како Јовина и Пета! Или, се разбира, Генералштабот. Тоа е вистинската слика за односот кон традицијата. Тогаш е јасно зошто традиционалното удирање во гради. Токму за да не се види реалноста.
Ако го споредиме српскиот режим со тоталитарниот, кој допира до фашизмот, не можеме да го избегнеме односот кон елитата и интелектуалците. Зошто претседателот ги мрази? Зошто тие сè уште претставуваат закана, иако се малцинство?
– Го следите есејот на Еко „Ур-фашизам“ и Еко правилно вели: „Недовербата кон интелектуалниот свет отсекогаш била симптом на фашизмот, од наводната изјава на Геринг: „Кога го слушам зборот култура, посегнувам по пиштолот“, до честите изрази како „дегенерирани интелектуалци“, „штребери и паметни луѓе“, „универзитетите се жаришта на црвените“… Логично е. Бидејќи фашизмот, за почеток, не дозволува разлики во мислењата. И тие се основа на секое мислење, кога ќе ги укинете, нема повеќе мислење. И тоа е идеалната состојба за ваквите режими. Интелектуалците и уметниците најчесто го носат духот на модерноста и различноста, а и двата се неподносливи за фашизмот. Затоа е јасно зошто има толку силно ограничување на универзитетите и културните институции.
Сето ова не е можно без фалангата. Дали Ќациленд е нивниот вистински лик?
– Така е. Ќациленд е суштината. Не е некој случаен инцидент, пропуст, момент на болна инспирација. Ќациленд е сè. Голо насилство. Тоа е веќе насилство затоа што една од главните улици на градот е пресечена, што го прави животот во овој град неподнослив. Но, тоа покажува таа неограничена моќ – „Ќе ја пресечам главната улица, сообраќајот ќе оди по многу подолга рута, ќе ги префрлам главните автобуски линии на улици на кои никогаш не биле – можам да направам сè за вас“! И потоа ги доведувате фрустрираните луѓе, им давате плата за живот и ги здружувате со разголени криминалци. Типичен фашистички потег – да ги поврзете луѓето што живеат во безнадежност со бандити. Така го добивате тој смртоносен коктел против кој обичните граѓани немаат решение, се повлекуваат. И потоа фалангите стапуваат во ред, нема никој да ги запре. Видено е толку многу пати, но пристојните општества не нашле одговор на такво зло. Тие би морале да станат исти за да се спротивстават еден на друг. И така би се изгубиле себеси. И тука е тој маѓепсан круг од кој нема излез без жестоко насилство, што е најголемиот пораз на општеството.
Следбениците мора да се чувствуваат понижени. Што е популизмот на оваа влада?
– Како и сите други. Таа се појавува наводно во името на народот и против естаблишментот. Оттаму црпи енергија и добива поддршка од различни делови на општеството. Но, ниту еден популизам не дошол на власт, а камоли да останал во неа долго време, без многу солидна интересна врска токму со естаблишментот и елитата. Ниту Хитлер ниту Мусолини немаше да дојдат на власт ако лидерите на општеството не заклучиле дека тоа ќе им биде корисно, или за потиснување на комунистичките идеи во општеството или за територијалното проширување на државата и војните. Погледнете го Трамп. Тој е олицетворение на елитата на Петтата авенија, а целиот негов говор во кампањата е наводно во име на оние кои во „зар’ѓаните“ земји станаа жртви на деиндустријализацијата, модернизацијата, а потоа и понатаму – Кина и остатокот од светот. Така што целиот популизам всушност го презира народот, му се потсмева, го злоупотребува и го понижува. Еко го има и тоа, презир кон подредените. И постои голема политичка цел – оние општества кои редовно се караат и викаат, од лидерот ќе се однесуваат како фрустрирани деца, а не како самосвесно општество кое вели доста!
Претседателот, исто така, создаде посебен јазик, кој го користат политичарите и медиумите под негова контрола. Можевме ли некогаш да сонуваме за таква вулгаризација? До што нè води тоа?
– О, кога би можеле. И не само што сонуваме, туку веќе ни се случи. Тоа е она што го велеа радикалите на Никола Пашиќ кон крајот на 19-тиот и почетокот на 20-тиот век. Имаме стенографски белешки од Народното собрание, нивниот печат. Тие ги навредуваа и понижуваа политичките противници со највулгарни зборови. Тоа беше и популизам, бидејќи кога владата зборува уличен јазик, таа испраќа порака дека е дел од народот. Ако не е некоја вештачка, отуѓена елита што користи странски зборови. Она што нè шокира е всушност освојувањето на дел од електоратот што зборува така, кој потоа вели – како јас да го кажав ова. Така се постигнува идентификација со властите. Тоа е стомакозборувачот за кој говоревме. Тој ги пренесува не само „мислите“ на народот, туку и формата. Затоа масите го препознаваат како свој.
Како се чувствувате во врска со отпорот кон оваа влада денес? Дали граѓанскиот отпор се намали?
– Не е. Бидејќи тој длабоко навлезе во општеството. За почеток, студентите нема да се откажат. Тие прифатија да одат на часови и да измислуваат нови форми на борба. Тие не можат да се откажат затоа што нивните барања најдлабоко го засегаат животот во оваа земја. Тие не можат да се откажат ниту затоа што таков пораз на почетокот на животот би бил нешто што би останало трајна фрустрација. Значи, ова веќе не е само борба против владата, ова е борба за живот. Или, на пример, хорови – луѓе поврзани на фантастични начини и сфатија дека сè започнува со борбата за нивниот крај. Дека сите локални прашања се универзални во исто време. Значи, ова е длабок отпор, кој поминал низ општеството. Тоа не е ерупција на незадоволство, краткотраен експлозивен бунт. Тоа е тектонско нарушување на општеството. И ако нема луѓе на улица, тоа не значи дека улицата излегла од нив.
Студентите донесоа надеж со својот протест. Како изгледа таа надеж по една година?
– Зависи од тоа како гледаме на тоа. Секако можеме да кажеме дека „надежта не е добра“, бидејќи нема крај на повидок, бидејќи, владата не попушта, бидејќи е сè понасилна, бидејќи донесува сè полуди одлуки. Но, ако она што го кажавме претходно е вистина и ако е вистина дека бунтот длабоко влијаел врз општеството, тогаш „надежта е безбедна“. Бидејќи не е надеж дека режимот ќе падне утре, туку надеж дека има надеж за Србија. Дека општеството е живо, дека младите луѓе се грижат за општиот интерес, дека граѓаните разбрале дека иднината мора да биде во нивни раце. Можеби владата нема да падне утре, можеби нема да падне за некое време, но ако граѓаните ја почувствуваат својата моќ, тогаш не само што оваа монструозна влада ќе си оди, туку постои и надеж дека никогаш повеќе нема да се воспостави. И сето тоа е многу поважно од брза, но површна промена
Веќе една година, српското општество запаѓа во сè поголема репресија и бруталност од една страна, а од друга страна, системот се чисти од луѓе кои не му се апсолутно лојални. Каде нè води тоа?
– Тоа води кон диктатура. Но, ако она што го кажавме досега е вистина, тогаш секој таков потег е автогол и наместо да ја зајакне владата, ја ослабува. Досега, секој таков потег доведе до нов бран бунт. И често зборувавме за тоа како имаше кризи во текот на минатата година, но за среќа постои режим кој секогаш го прави најлошиот можен потег и го зајакнува бунтот и решителноста на бунтовниците. Ова е логично, бидејќи режимот е хулиган, таков е и неговиот начин на размислување. Тој живее од злоба, одмазда, гнев, бандитство и прави токму такви потези. И така се открива сè повеќе и повеќе, дури и оние кои успеаја да не го разберат досега го гледаат.
Дали институциите на парламентарниот живот, како и поделбата на власта, се веќе доведени во прашање, бидејќи само едно лице одлучува за сè?
– Така е од почетокот на прогресивната влада, со фактот дека, иронично, можеме само да жалиме за времето на уставниот претседател Томо Николиќ, кој сè уште се држеше до своите позиции. Но, да не заборавиме – власта тогаш беше во рацете на ППВ (првиот вицепремиер) Александар Вучиќ, што е позиција што не можеше да има таква моќ според ниту еден закон. Значи, Уставот и законите беа суспендирани веднаш откако прогресивците дојдоа на власт. Со текот на времето, тие не само што ја киднапираа државата, туку и целото општество, бидејќи ги заплеткаа во својата мрежа сите оние што ги вработија, ги назначија на позиции, ги образуваа на нивните курсеви, ги уценуваа, ги рекетираа, им даваа сендвич. Ова е најдлабоката корупција на општеството, го вовлекоа општеството во пирамидата на СНС. Па, сега се распаѓа.
Најопасниот инструмент на власта е национализмот. Дали тоа е нивната последна карта што треба да ја играат?
-Таа карта е секогаш успешна овде. Општеството е вака порамнето речиси два века. Во различни форми, секоја влада во тоа време постојано го подготвуваше општеството за војна, освен во периодите кога бевме во Југославија. Во сите други времиња, елитите во Србија не ги прифаќаа границите во кои се наоѓа Србија и се подготвуваа да ги променат. И тоа е начинот да се држи општеството во постојана тензија, да се стави моќта во цврстите раце на оние кои можат да ја спроведат таа имагинарна војна. И тоа е оправдувањето зошто секогаш мора да имате неоспорен лидер. Вака ги валкате очите на луѓето и ја покривате речиси безграничната корупција, што е исто така еден од континуитетите. И во текот на сето тоа време не правите ништо за развојот на општеството. Еве еден поглед на резултатите – Србија е дури и во најлошите позиции во регионот во која било област што ја сакате – од просечни плати, писменост, до смртност од рак, до фемицид или сообраќајни несреќи. Сето тоа е слика за едно сериозно запоставено општество што властите го држат во фантазијата за сопствената големина. А одговорноста на општеството лежи во фактот дека му е полесно да поверува во тоа отколку да се огледа наоколу.
(radar.rs)
