Брегзит е најочигледната манифестација на европската криза. Најважниот долгорочен проблем во никој случај не смее да се заборави – Европејците не прават доволно бебиња. Русија нема да претставува предизвик за Америка бидејќи подемот на Кина е непредвидлив
СТЕФАН СЛАВКОВИЌ
Џон Мерсхајмер, професор по политички науки на Универзитетот во Чикаго, се профилираше како упорен и посветен критичар на американскиот интервенционизам на Блискиот исток и на други места. Тој ретко се среќава со патриотски патос и морализирачки критики, веројатно заради добриот аргумент и авторитет што го изнесува. Како член на т.н. реалистички училишта за геополитичко размислување, тој е убеден дека големите сили се стремат кон хегемонија и дека, во најмала рака, нивната агресија е сразмерна со геополитичката неизвесност за намерите на другите суперсили.
Во Белград, на покана на Центарот за меѓународни односи и одржлив развој (ЦИРДД) и на Вук Јеремиќ, тој во рамките на предавањето ја претстави својата книга „Големата илузија – либерални соништа и меѓународна реалност“.
Најголем виновник во надворешната политика на САД денес е ситуацијата на Блискиот исток. Доктрината на Буш е дизајнирана да ги отстрани авторитарните и диктаторските режими и да воспостави демократија. Најмногу што можевме да се надеваме беше мир и просперитет и создадовме крвопролевање и хаос буквално насекаде каде што имавме удел – Авганистан, Ирак, Сирија, Либија и придонесе за влошување на односите меѓу Израелците и Палестинците “, изјави Мирсхајмер.
Идеолошкото седиште на таканаречената војна против теророт беше тезата дека американските вредности се изложени на ризик. Дали се согласувате со оваа проценка?
– Два одговори се можни на прашањето зошто исламистите ја „мразат Америка“, како што честопати се слуша. Според едно, тие го мразат нашиот начин на живот, тие ја мразат либералната демократија и затоа нè нападнаа со уривање на „кулите близнаци“. Според друг, бевме нападнати за нашиот третман на Блискиот исток. Нема администрација на САД што ќе признае дека вториот одговор е поправилен. Затоа тие го потенцираат првиот, кој содржи мала вистина – Ал-Каеда не ги славеше човековите права – туку причина за нападот беше надворешната политика на САД. Одмаздната мотивација на Осама бин Ладен потекнува од американската помош на Израел против Палестинците и од американското воено присуство во Саудиска Арабија. Наместо да ја преиспита својата надворешна политика, Америка објави војна против теророт и само произведе повеќе луѓе кои ќе нè нападнат утре ако имавме можност. Исламската држава не би замислила доколку американските војници не стапнат во Ирак.
Доналд Трамп најавува повлекување на армијата од Сирија; Како ја оценувате неговата надворешна политика со оглед на предизборните ветувања дека Америка ќе престане да води војни на странски територии?
-Трамп вети дека ќе стави крај на т.н. бескрајни војни, но не треба да се занемарува силата на американскиот воен естаблишмент, длабоко посветен на тие војни. Убеден сум, затоа е избран за претседател – поголемиот дел од американското население не сака нивната земја да учествува во војните. Дури и ако тој навистина сакаше да ги одведе војниците дома, не мислам дека е доволно силен. Според тоа, не мислам дека надворешната политика на САД може значително да се промени ако Трамп избира втор мандат.
Под какви услови може да се промени?
– Мислам дека глобалниот пораст на кинеското влијание може да биде клучен фактор. Она што може да се промени под Трамп е функционирањето на алијансата на НАТО. Нема поистакнат политичар на Демократската партија кој е против НАТО. Администрацијата на Трамп, од друга страна, има многу негодувања за тоа како изгледа сега алијансата.
Вие тврдите дека по завршувањето на Студената војна, униполарниот свет создал контекст во кој една земја би можела да стане полицаец. Русија и Кина сега се на сцена, како други, помали актери. Дали ќе има повеќе светски и регионални полициски службеници или нивната конкуренција ќе ја смири геополитичката состојба?
– Роден сум во исто време кога започна Студената војна. Така, јас сум роден во биполарен свет каде две суперсили што се натпреваруваа каде и да имаа можност, особено во Европа. Југославија беше добар пример за судир на овие влијанија, западна и источна. Имаше две големи промени во парадигмата во мојот живот. Советскиот сојуз прво се распадна и само Америка остана на талонот. Пред три години, тој униполарен свет роди мултиполарен свет. Постојат неколку причини. Кина стана суперсила, а Путин донекаде ја издигна Русија на своето поранешно ниво. Русија веќе нема да претставува предизвик за Америка затоа што нејзиното влијание е во нејзин зенит. Подемот на Кина, од друга страна, е непредвидлив. Таа во моментов е послаба од конкурентите, но за една деценија може да стане посилна од било кој. На крајот, идното натпреварување меѓу САД и Кина ќе биде преместено во Источна Азија, што е особено важно за Европа, која дефинитивно ќее излезе од фокусот.
Дали ова значи дека Европа ќе се врати во етноцентризмот и суверенитетот?
– Не, ако НАТО остане во него. Воените интереси треба да бидат нешто одделени од економски или чисто политички. НАТО секогаш беше гарант на европската стабилност. Не треба да се заборави дека Советскиот сојуз исто така сакаше НАТО да остане на европско тло по завршувањето на Студената војна. Тој едноставно не сакаше последното проширување на алијансата што се случи. Заминувањето на НАТО од Европа ќе ја претвори политичката конкуренција меѓу европските земји во безбедносен натпревар, што историски не е добра идеја. Само тогаш можеме да зборуваме за вистинско затворање на границите.
Дури и без овие проблеми, ЕУ се чини дека се доближува до распаѓање …
– Апсолутно. Брегзит е најочигледната манифестација на кризата. Кризата во еврозоната е втора. Односите меѓу Франција и Германија во моментов не се ветувачки, но на ниво на комуникација меѓу Емануел Макрон и Ангела Меркел. Најважниот долгорочен проблем во никој случај не смее да се заборави – Европејците немаат доволно бебиња и Европа ќе се потпира на демографски пополнувања од дојденци. Со оглед на инсистирањето на европските народи кон етнички хомогени држави, ова може да биде погубно.
Во 90-тите години, вие бевте еден од поборниците на идејата за територијална поделба и размена на Балканот. Дали мислите дека таа идеја изгуби или се здоби со значење денес?
– Историјата на Европа е поделена на периоди пред и по 1900 година. Во некои случаи, линијата за разделување беше 1918 година, понекогаш подоцна. Тогаш започна да се случува она што понекогаш го нарекувам „големо разоткривање“. До тој момент, повеќето европски земји беа мултиетнички, затоа мултикофесионални и мултикултурни. Тоа е логична последица од постоењето на големите европски империи. Австроунгарија беше една од најпознатите етнички хетерогени држави во Европа пред војната. Чесите, Словаците, Унгарците, Германците, Евреите, Рутејците… сите делеле еден дом. Во војната, многу нацисти убиле скоро сите Евреи. По војната, Германците беа протерани. Советскиот сојуз го анектираше рутинскиот дел од територијата кон Украина. Одеднаш, дури и седум години подоцна, имате држава со само три нации. Крајот на Студената војна го донесе и „плишаниот развод“ на Чесите и Словаците. Слично беше и во Полска, во истиот период – за неколку децении, учеството на Полјаците на територијата на Полска скокна од шеесет на скоро сто проценти. И Советскиот Сојуз се распадна на националните споеви. Она што се случуваше во Југославија беше дел од европскиот тренд и не треба повеќе да изненадува никого. За жал, народите овде имаа искуство со војни, но целта на војните беше иста – тоа разоткривање за кое зборувам. И некои работи очигледно сè уште не се поврзани
Во исто време, сите балкански земји се придвижуваат кон членството во ЕУ, каде што границите треба да бидат помалку важни. Зошто етничката хомогеност е предуслов за постоење држави?
– Специфично европско искуство е обележано со национализам. Како Американец кој обожава мигрантски култури и кој сака шарен американски идентитет составен од Срби и Германци и Мексиканци – тоа важи и за Канада и Австралија – мислам дека затвореноста на државите е тажен факт, но го разбирам тоа. Повеќето Европејци не се чувствуваат безбедно во мултиетничките држави кои номинално им припаѓаат и треба да бидат прифатени. Верувам дека повеќе мултиетнички држави во Европа, особено на Исток, драстично би го зголемиле ризикот од конфликт или војна. Затоа продолжувам да верувам дека би било најдобро Балканот да создаде етнички хомогена држава, онолку колку што не ми се допаѓа и до тој степен што е практично невозможно. Косовското прашање е главен пример. Треба да се прифати и разбере дека за голем дел од Србите, Косово е света земја. Во исто време, мора да се прифати и разбере: не само што 95% од населението во Косово е несрпско, туку и скоро униформно албанско. Но преку тоа сите Полјаци веќе поминаа со сите малцинства во Полска. Или: Израел сака држава за себе, и Палестинците. Значи, српско-косовското прашање не е невидено. Ова се враќа на претходната дискусија – демографската криза, затоа што европските земји, без разлика дали сакаат или не, ќе треба повторно да станат мултиетнички или на друг начин тие да исчезнат.
