Електричните автомобили се измислени од произведувачите на комерцијални батерии и акумулатори. Клучен човек е луксембуржанинот Хенрија Тјудор од 1902 година.
САША МАРКОВИЌ
Започна срамежливо, но целата индустрија брзо почна да работи. Првиот електричен автомобил со лиценца да биде креативен на американските автопати беше Tesla Roadster од 2008 година. Тоа беше и првиот автомобил кој можеше да помине 300 километри со едно полнење на батеријата. Сепак, првиот електричен автомобил кој е направен во повеќе од 10.000 примероци е јапонскиот „Mitsubishi MiEV“.
Во последните дваесет години, електричните автомобили поминаа долг пат од егзотични експонати на саеми за автомобили до легитимни учесници во сообраќајот, чиј број повеќе не може да се игнорира (повеќе од 16 милиони се во употреба денес). Концептот на возила на батерии не е нов: првите електрични автомобили се појавија кон крајот на 19 и почетокот на 20 век. Забележано е дека во 1897 година, Лондон и Њујорк имале такси напојувани од батерии, во време кога на улиците сè уште доминирале кочии со коњи. Згора на тоа, електричните возила во тоа време имале брзина, удобност и леснотија на ракување што автомобилите со „внатрешно согорување“ (бензин или масло) не можеа да ги понудат. Првите рекорди за брзина беа поставени од раните електрични автомобили. На почетокот на 20 век, во пионерската ера на автомобилизмот, на улиците имало повеќе од 30.000 електрични автомобили!
И тогаш, за релативно краток временски период, електричните автомобили исчезнаа како диносауруси. Сериското производство на конкурентни бензински возила ги направи многу поевтини, а некои „мали“ пронајдоци (како што е „стартерот“, уред кој го замени рачно превртениот „чук“) ги направи неспоредливо полесни за користење. Од друга страна, батериите потребни за управување со електричните автомобили не се ни приближно усовршени со таа брзина: тие остануваат скапи, гломазни, полни со токсични материи и затоа опасни за складирање и ракување. Ако на тоа се додаде и фактот дека резервоарот на класичен автомобил се наполнил за минута или две, додека полнењето на електричните батерии траело со часови, лесно ќе сфатите зошто електричните автомобили по краток период на „слава“ се повлекле во длабоко „незаконска зона“.
ПОЧЕТОК НА НОВАТА ИСТОРИЈА Многу децении подоцна, експлозијата на мобилните комуникации и зголемениот број на преносливи електрични уреди (од мастер алатки, преку компјутери до телефони) ќе иницира вистинска револуција во развојот на батериите што индиректно ќе го оживее концептот на електричниот автомобил. Од самиот почеток беше јасно дека претходната технологија на батерии нема што да бара. Класична автомобилска батерија е типичен пример: таа е составена од низа ќелии со оловни плочи потопени во сулфурна киселина. Не само што таква батерија е опасна за ракување поради хемиската агресивност на електролитот; оваа потенцијална еколошка бомба има и прениска „густина на пакување“ на електрична енергија, така што секој автомобил со класичен погон на батерии би имал огромна маса, ниски перформанси и мал радиус на движење.
Следната генерација на батерии, позната по кратенките NiCd (никел-кадмиум) или NiMH (никел-метал хидрид), секоја со свои предности, но и недостатоци, е, на пример, кадмиумот е метал кој има многу корисни механички својства, но денес речиси целосно е елиминиран од употреба како канцероген). Само со појавата на Li-ion (литиум-јонски) батерии на автомобилската индустрија и беше даден изворот на енергија што и недостасуваше со децении. Нивниот целосен потенцијал сè уште не е постигнат, па цела армија врвни научници и лаборатории работи на понатамошен развој на овој концепт на батерии. Слободно може да се каже дека литиумските батерии фундаментално го променија целиот наш свет: ги наоѓаме во авиони од најновата генерација, телефони со највисок квалитет, лаптопи, автомобили, медицински уреди… За нивната пионерска работа на развојот на литиумски батерии, Нобеловата награда за 2019 година за хемија ја поделија Џон Гудинаф, Стенли Витингем и Акира Јошино. Вкупниот капацитет на литиум-јонските батерии произведени во 2010 година беше околу 20 гигават часови, а само десет години подоцна тој капацитет се искачи на фантастични 770 GWh.
Развојот на електричните автомобили е потпомогнат и од подоброто разбирање на климатските промени. Денес, на сите (освен Доналд Трамп) им е јасно дека главната причина за овие промени е зголеменото затоплување на планетата поради емисијата на стакленички гасови, пред се јаглерод диоксид (CO2), кој е неизбежен производ на фосилните горива, како што се како гас, нафта и јаглен. Во развиените земји како што се САД, главниот извор на CO2 е патниот транспорт. Бидејќи фосилните горива не се користат за напојување на електрични возила, многу земји нудат значителни финансиски придобивки за купување на „електрични возила“ (особено Кинезите, кои се обидуваат да го подобрат катастрофалниот квалитет на воздухот во урбаните средини).
Започна срамежливо, но целата индустрија брзо почна да добива на интензитет. Првиот електричен автомобил кој имаше дозвола за возење по американските автопати беше Tesla Roadster од 2008 година. Тоа беше и првиот автомобил што можеше да помине 300 километри со едно полнење. Сепак, првиот електричен автомобил кој е направен во повеќе од 10.000 примероци е јапонскиот „Mitsubishi MiEV“. Главниот збор денес несомнено го води „Тесла моторс“, компанијата Елона Маска, чија берзанска вредност одамна надмина речиси бизарни 1.000 милијарди долари (што ја надминува вредноста на следните девет производители на автомобили заедно). Неговиот модел, „Tesla S“, беше прогласен за најдобар автомобил во Америка во 2019 година, додека моделот „Tesla 3“ е убедливо најпродаваниот електричен автомобил во светот (повеќе од милион единици беа продадени до 2021 година). Секако, сето ова треба да се стави во реален контекст. „Тојота“ можеби на берзата вреди (многу) помалку од „Тесла“, но затоа сепак продава 10 пати повеќе „класични“ автомобили. Згора на тоа, вкупната светска продажба на електрични автомобили сè уште изнесува само околу 10 проценти од вкупната продажба, при што учеството на електричните автомобили во производството на нови автомобили сè уште расте.
ЕДНОСТАВНО, ЕФИКАСНО, ПОБЕЗБЕДНО…Денес, електричниот автомобил го дефинираме како возило што ја добива целата енергија што му е потребна за движење од батериите. Тие не треба да се мешаат со хибридни возила, за кои можеме да зборуваме во друга прилика: хибридните возила, покрај батериите и електромоторите, имаат и класичен бензински или дизел агрегат, кој може да ја преземе функцијата на електромотори или, доколку неопходно, наполнете ги батериите на автомобилот додека возите. Навиките на возачите тешко се менуваат: повеќето од нив сепак ќе стават „обичен автомобил“ на врвот на листата на желби, потоа хибрид, па дури потоа „електричен“. Зошто? Електричните возила имаат предности и недостатоци кои не е лесно да се балансираат. Атрактивноста на електричните возила драстично варира во зависност од климата, владините субвенции, достапноста на еколошки извори на електрична енергија и условите за возење. Но, да почнеме со придобивките…
Како прво, електричните возила се поедноставни, тие обично немаат менувач и спојка бидејќи се движат од електромотори кои развиваат полн вртежен момент и со релативно мал број на вртежи. Немаат ниту клипови, цилиндри, вентили, делови за подмачкување… Затоа, овие возила се многу тивки и имаат подобар „старт“, достигнувајќи 100 km/h за само неколку секунди. Сепак, тоа не значи дека овие возила се подеднакво економични при сите брзини, па затоа кај некои модели ќе најдете менувач со две брзини: првата брзина е резервирана за градско возење „стоп-оди“, втората за отворено возење. Поедноставната конструкција автоматски се рефлектира со пониски трошоци за редовно одржување на возилото. Во случај на електричен автомобил, не се менува ниту маслото, ниту филтерот, ниту познатата „пломба на картерот“, која досега никој не ја видел, туку услугата се наплаќа секоја година.
Енергетската ефикасност е исто така на страната на електричните автомобили. Класичен бензински или дизел мотор е во состојба да користи само 17-20 проценти од хемиската енергија на погонското гориво. Електричните автомобили претвораат околу 60 проценти од електричната енергија во енергија на движење. Кога ќе се земе предвид просечната цена на струјата, бензинот и нафтата, ќе откриете дека за истите пари, електричен автомобил може да патува четири пати подолго од стандардните автомобили. Не е исто.
Електричните автомобили се значително потешки од класичните возила со слични димензии. Голем дел од својата тежина им должат на батериите, кои обично се поставуваат на подот под седиштето на возилото. Ваквите големи „тегови“ со низок центар на гравитација ги прават многу стабилни и отпорни на превртување и виткање. Потешките автомобили се исто така побезбедни во исто време: при директен судир на лесен и тежок автомобил, колку е поголема штетата, по правило, толку е помала штетата.
(продолжува)
