И покрај официјалните изјави од институциите на ЕУ и периодичните самити меѓу ЕУ и лидерите од Западен Балкан, агендата за проширување на ЕУ едвај се помести во последните неколку години и го изгуби речиси целиот кредибилитет
Kога високиот претставник Жозеп Борел посети голем број на земји од Западен Балкан на 13-14 март, тој се осврна на кризата што се развива во Европа. Соседството на Унијата како „момент на будење за Европа“ и дека е „крајно време повторно да се заживее процесот на проширување и да се интегрира Западен Балкан на еден неповратен начин во ЕУ“. Иако неговите зборови беа со добра намера, тие се чинеше дека му даваат значај на општиот „рефрен“ за Западен Балкан појавувајќи се на меѓународната агенда само во време на терор и неволја; остатокот од времето тие се презирно игнорирани. И покрај официјалните изјави од институциите на ЕУ и периодичните самити меѓу ЕУ и лидерите од Западен Балкан, агендата за проширување на ЕУ едвај се помести во последните неколку години и го изгуби речиси целиот кредибилитет.
Додека преговорите со Црна Гора и Србија кои беа започнати во 2012и 2014 година соодветно, само напредуваа со темпо на полжав, преговорите со Албанија и Северна Македонија, земја која доби кандидатски статус пред повеќе од 16 години, не се дури ни започнати, без оглед на одлуката на Европскиот совет во март 2020 година за отворање на пристапувањето преговори со двете земји.
Поради ветото наметнато од Бугарија за историските и идентитетските спорови со нејзиниот сосед, Албанија и Северна Македонија се оставени да висат во воздух меѓу надежта и очајот повеќе од две години. Оваа злоупотреба на правото на вето за прашања кои немаат врска со критериумите и условите кои секоја земја-кандидатка мора да ги исполнува ја истакнува инхерентната слабост и лицемерие на процесот на донесување одлуки на ЕУ во однос на нејзината политика на проширување.
Дури и да има нов моментум во билатералните дискусии меѓу Бугарија и Северна Македонија по изборот на новиот бугарски премиер Кирил Петков, кој ја оствари својата прва странска посета како премиер, во Скопје во јануари 2022 година, сè уште нема индикација за каков било договор што постигнат навреме за да се овозможи следниот Европски совет во јуни 2022 година да го одреди датумот за отворање на пристапните преговори.
Накратко, прашањата за кои се разговара никогаш нема да се решат под вештачки временски рокови. Како други нерешени билатерални спорови (Косово, Босна и Херцеговина) кои се жив потсетник на проблематичната историја на регионот, тие треба да бидат ставени во посебен процес со паралелно посредство наместо како предуслов за почеток на пристапните преговори.
Овие одложувања и блокади предизвикаа длабоко разочарување и фрустрација кај западно-балканските земји. Тие го оставија регионот ранлив на малигни влијанија, особено Русија која е повеќе од среќна да ги искористи многуте тензии и поделби во регионот.
Заканите за отцепување од страна на претседателот на Република Српска, Милорад Додик (чест посетител на Москва), во Босна и Херцеговина, сè поавторитарното однесување на лидерите како што е претседателот Вучиќ во Србија или националистичката реторика, па дури и глорификацијата на осудените воените злосторници, што често не е предизвикано од ЕУ, се само некои од длабоко вкоренетите дефекти што ја нагласуваат ранливоста на регионот.
Одговорот од ЕУ беше слаб, случаен и неконзистентен. Политичкиот и стратешки пристап кој требаше да ги поткрепи политиките на ЕУ кон Западно-балканскиот регион од самиот почеток со текот на годините беше ставен настрана во корист на прекумерниот бирократски и технички процес кој дава приоритет на формата пред суштината.
Дури и извештаите што Европската комисија ги објавува секоја година во кои се утврдува нивото на напредок постигнат од секоја од земјите од Западен Балкан (и Турција) на нивниот пат кон ЕУ се критикувани дека понекогаш го минимизираат континуираното назадување во владеењето на правото и слободата на медиумите. Тие едноставно не успеваат да го одржат нивото на објективност што беше белег на пристапот на.
Соочени со влошената политичка клима во регионот и растечкото разочарување од ЕУ и занемарувањето на нивните обврски од страна на земјите-членки, Европската комисија го објави Стратешкиот документ од 2018 година кој на недвосмислен и остар јазик го изложи сето она што не беше во ред во процесот. Таа повика на итна акција и од страна на земјите од Западен Балкан, но исто така од страна на земјите-членки, потсетувајќи ги дека „перспективата за членство во ЕУ заснована на заслуги за Западен Балкан е во сопствен политички безбедносен и економски интерес на Унијата.
Сепак, четири години подоцна, има малку што да се покаже за ова. Најновиот извештај на Европскиот суд за ревизори за поддршката на ЕУ за владеењето на правото во Западен Балкан, објавен во јануари 2022 година е особено застрашувачки во својата оценка за евиденцијата на ЕУ и финансиската поддршка што ја имаше а во кој се констатираше „мало влијание во унапредувањето на основните реформи“. Извештајот укажува на недостаток на ефективно следење на реформскиот процес и ги критикува извештаите на Комисијата кои имаат тенденција да се фокусираат на „квантитативните резултати и недоволно на она што реално го постигнаа реформите“.
Судот на ревизори, исто така, ја истакнува недоволната поддршка за граѓанското општество, и покрај виталната улога што граѓанските организации ја играат во обезбедувањето на одговорноста на владите во борбата против корупцијата, како и во слободата на изразување и во сите други области поврзани со владеењето на правото. Недостаток на конзистентност во поддршката на ЕУ за актерите од граѓанското општество, особено кога се соочуваат со владино заплашување, го поткопува нивното влијание кога е најпотребно.
Овие слабости во севкупниот пристап на ЕУ, во комбинација со неуспехот да се почитуваат обврските кон регионот со дозволување на поединечните земји-членки да наметнат свои домашни агенди, го поткопува кредибилитетот на ЕУ како целина, оставајќи ја нејзината политика на проширување како ништо повеќе од празна школка.
„Zeitenwende“ за политиката за проширување на ЕУ
Германскиот канцелар Олаф Шолц ја нарече руската инвазија на Украина како „zeitenwende“ („пресвртна точка“), момент во историјата кој суштински го менува воспоставениот поредок. ЕУ се соочи со предизвикот и демонстрираше единство невидено многу години.
На Европскиот совет во Версај, одржан на 10 март, беше побарано од Европската комисија да подготви официјално мислење за формалните апликации на Украина, Молдавија и Грузија за ЕУ членство.
Доколку ЕУ сака да ги постигне своите амбиции и во однос на овие земји и на оние од Западен Балкан, ќе има потреба од „Zeitenwende“ во нејзината политика на проширување. Ќе мора го демонстрира истото единство со тоа што најпрво ќе ги исполни своите долгогодишни обврски кон земјите од Западен Балкан.
Ова значи квалитативна промена во пристапот на ЕУ и крај на правото на вето на поединечни земји-членки кои го користат за време на пристапниот процес од причини кои немаат врска со критериумите за пристапување.
Тоа ќе значи и спроведување на иновативни мерки за да се направи реформската агенда поефективна. Ова би вклучило поинтензивни механизми за следење, како што е предложено во нејзиниот документ Стратегија за 2018 година, како и систематска вклученост на граѓанските организации, со што се гарантира процесот на пристапување да стане подлабоко закотвен на секое ниво на општеството.
Воведувањето „пристапување во фази“, предвидувајќи делумно и прогресивно членство, би значело дека придобивките од процесот на пристапување ќе ги почувствуваат граѓаните во текот на целиот процес а не само на крајната точка на пристапување. Истата логика би била применета и за пристапот до структурните и инвестициските фондови на ЕУ и другите инструменти на ЕУ, како што е Табелата на правдата на ЕУ и извештајот за владеење на правото. Овие иновативни пристапи се веќе ставени на агендата од страна на CEPS, заедно со Центарот за европска политика (CEP) со седиште во Белград и да се надеваме дека и ЕУ ќе ги стави на својата во текот на овој дефинирачки период од историјата.
Ако го стори тоа, ќе стави крај на годините на „погрешно пресметување и рамнодушност уште од Берлинскиот конгрес (кога европските дипломати се согласија во 1878 година да ја заменат отоманската моќ со градење систем на конкурентни сојузи на Балканскиот полуостров), да го цитирам Миша Глени во неговата книга „Балканите“ од 2011 година. Тој продолжува да наведува дека „ако Унијата не успее во својот двор, тогаш може да се збогува со секоја идеја да го врши своето влијание на друго место“.
ЕУ не смее да пропадне во овој историски потфат, во време кога мирот на европскиот континент навистина е скршен.
(Извор на оригиналот: Can the war in Ukraine revive the EU’s enlargement agenda for the Western Balkans? – Erwan Fouéré – Centre for European Policy Studies)
