Одлуката што може да го подели светот и која веќе предизвика незадоволство околу планетата е насочена пред се кон соборување на секуларната држава, а целата равенка вклучува и политичка пресметка која треба да донесе гласови на турскиот претседател на парламентарните избори
ДЕЈАН ВУКАДИНОВИЌ
„Како прво, јас сум муслиман и како таков се обидувам да ги почитувам барањата на мојата религија. Му одговарам на Бога што ме создал и се трудам да ја исполнам таа одговорност. Се обидувам да го одвојам од политичкиот живот, затоа што тоа е приватна работа. Политичката партија не може да има религија, само поединци. Инаку, религијата се експлоатира, и тоа е над тоа“. Ова е она што Реџеп Таип Ердоган, сегашниот претседател на Турција, го рече пред повеќе од петнаесет години, кога за прв пат ја презеде функцијата премиер. Неговите зборови беа во согласност со она што го пропишува највисокиот законодавен акт, а тоа е дека Турција е секуларна држава и дека исламот и политиката не смеат да се мешаат.
На крајот на мај годинава, истиот Ердоган го прочитал Коранот и дал проповеди што се емитувале во живо во Агеја Софија, додека историските борбени сцени биле прикажани на голем екран пред оваа базилика. Сè се случи на 29 мај, кој е одбележан како ден кога Османлиите го освоија Истанбул, тогаш Цариград. И ништо немаше да биде спорно ако претседателот се обрати на верниците во една од џамиите, а не во Хаџа Софија, и да не објави дека е време овој културно обележје повторно да стане џамија. Изградена во петтиот век за време на владеењето на византискиот император Јустинијан, Агеја Софија била претворена во џамија со падот на Цариград, додека Мустафа Кемал Ататурк, основачот на модерната турска држава, решил да го претвори во музеј. Црквата на светата мудрост, како што е наречена и светилиште, претрпе четврта трансформација, откако Државниот совет, највисокиот управен суд во Турција, официјално ја поништи решението на владата од 1934 година да ја претвори зградата во музеј и даде зелено светло на многу конзервативни исламисти. ставен во акција. Без да губат време, првиот човек на Турција веднаш потпиша указ со кој Хагија Софија го враќа статусот на џамија, најавувајќи дека првата молитва ќе се одржи на 24 јули. Овој потег беше поздравен со ентузијазам на улиците на Истанбул. Граѓаните извикуваа со задоволство, додавајќи дека долгоочекуваниот сон конечно се оствари.
Прашањето на Хагија Софија одамна не е само прашање на вера, туку прашање на политика. Theелбата повторно да се слушне повикот на молитва (повик за молитва од џамијата) и читањето на Коранот никогаш не стивнува. Учењето на Коранот за време на Рамазан во Хагија Софија за прв пат го одржа Дирекцијата за верски работи во 2015 година, само една година откако Турскиот национален студентски сојуз организираше потпишување на петиција за претворање на најголемата црква во христијанскиот свет, каде беа крунисани сите византиски владетели, во џамија. Но, Угур Булут, претседател на Младинската асоцијација од Анадолија, во таа пригода му рече на „Шпигел“ дека оваа зграда е симбол на муслиманското освојување на Цариград и дека нивна задача е да го зачуваат исламското наследство.
Самата објава дека Агеја Софија може да биде повторно отворена во муслимански молитви, предизвика бес низ целиот свет. Официјална Грција, со која Турција води повеќедецениски спор околу Кипар, а тоа ќе додаде гориво во пожарот во односите меѓу двете земји, беше првата што испрати протестна порака. Турција не остана обврзана за овој трансфер, па Мевитт Вуавсушоглу, турскиот министер за надворешни работи, рече дека „Грција е последната земја што може да ги научи лекции, затоа што во Солун сè уште нема отворени џамии за верниците“. Шефот на турската дипломатија јасно истакна дека ова е внатрешно прашање, а не меѓународна тема.
Глобалното прашање или не, Мајк Помпео, државен секретар на САД, штотуку реагираше, апелирајќи до турските власти да го задржат сегашниот статус на ова културно наследство. Руската православна црква, исто така, се спротивставува на претворањето на Агеја Софија во џамија, сметајќи дека ваквиот потег би предизвикал меѓурелигиски тензии, пренесува „Православен Тајмс“. Покрај тензиите, Вартоломеј, Вселенскиот патријарх чие седиште е во Истанбул, истакнува дека милиони христијани би можеле да се свртат против исламскиот свет. Друга последица е отворањето на новата линија на конфликти меѓу Москва и Анкара, што е нешто друго освен монотоно и се движи од крајност во крајност.
Протестот не беше отсутен дури и по конечната одлука на судот и указот на претседателот. Барањето за промена на одлуката на Ердоган беше испратено до Ердоган, покрај веќе споменатите институции и држави, од Светската алијанса на црквите, која претставува повеќе од 500 милиони христијани, во која се наведува дека таквата одлука ќе отвори раздор и недоверба, пренесува Би-Би-Си. Како што се очекуваше, немаше реакција од Ватикан. Папата Фрањо го искажа својот став за време на неделната молитва. „Мислите ми одат во Истанбул, мислам на Хагија Софија. Се чувствувам многу погодено.“
Организацијата за образование, научна и култура на Обединетите нации (УНЕСКО), чиј список за светско наследство ја вклучува Хагија Софија, се обрати и на турските власти. Повикувајќи дијалог пред да донесе одлука, организацијата потсети дека таквиот чин повлекува одредени законски обврски. Загриженост покажа и Орхан Памук, турски писател, добитник на Нобелова награда, и тој гледа јасна порака во тоа, а тоа е дека Турција веќе не е секуларна држава.
Заложбата на Ердоган да ги врати исламските вредности на голема врата не треба да изненадува. Како некој што дипломирал на државното училиште за религиозни проповедници, во исламот, како што самиот изјавил, видел компас што го води. Тој ја изгради својата политичка кариера во Националната партија за спас, која беше укината токму заради идеи спротивни на прогласениот секуларизам. Пред Партијата за благосостојба, која произлезе од споменатото Национално спасување, беше градоначалник на Истанбул, но таа партија исто така заврши немилосрдно. Тој го продолжи својот политички пат во Партијата на доблеста, изграден врз остатоци од претходно забранета партија. Оваа политичка организација не се грижеше за секуларните барања пропишани со Уставот, па неговото постоење беше забрането во 2001 година. И Ердоган беше осуден на десет месеци затвор и одлежа четири месеци за несоодветни стихови („минарињата се наши бајонети, куполите се наши месилници, џамиите се нашите касарни, а верниците се наши војници“), рецитирана на политички митинг. Потоа формираше своја партија – Партија на правдата и развојот (АКП), која и денес ја води. Нејзината работа, исто така, беше ставена под знак прашање како резултат на исламистичките тенденции, иако официјално се води како прозападна конзервативна партија.
И покрај големата популарност на владејачката партија, луѓето излегоа на улиците на Истанбул во 2013 година, изразувајќи го своето незадоволство од најавеното уривање на паркот на површината на која се планира изградба на трговски центар. Сликите што ги пренесоа светските медиуми покажаа масовни улични протести и полицијата се обидува да разбие групи на незадоволни граѓани користејќи солзавец, но и физичка сила. Државата претрпе големи загуби во 2015 година, кога во терористички напади загинаа околу 600 луѓе. Ако на тоа се додаде и цензурата на медиумите, зголемената невработеност, задушувањето на основните човекови права, корупцијата и заробената правда, гневот и незадоволството на жителите на градот, кое лежи на два континента, не треба да претставува изненадување. Наместо да излезат на улиците, тие го казнаа Ердоган на минатогодишните локални избори, а Истанбул „падна“ во рацете на човекот кој доаѓа од редовите на опозицијата.
Свесен за историското значење што поранешниот главен град на Отоманската империја го носи со себе, поразот на Ердоган беше тежок. За да не се повтори слично сценарио на републичко ниво, турскиот претседател играше верска карта, во надеж дека оваа „мала победа“ за претворање на Хагија Софија во џамија ќе му донесе нови гласачи на парламентарните избори, што треба да се случи во 2023 година. го означува и стогодишнината на Републиката. Владејачката партија постави прилично амбициозни цели за таа година, најавувајќи дека земјата ќе влезе во десетте најголеми економии во светот. Турската економија оствари напредок, но состојбата значително се влоши во последните години, како резултат на инфлацијата, зголемената невработеност, корупцијата, геополитичките тензии во регионот и ако додадеме пандемија „ковида-19“, чии последици допрва треба да се почувствуваат, сигурно е дека следниот период ќе биде период на рехабилитација, а не на просперитет.
„Зајакнувањето на исламскиот идентитет и културата не е закана за Турција, туку значајна стратешка можност“, напиша Ахмет Давутоглу, поранешен премиер на Турција и поранешен член на Партијата за правда и развој, во својата книга „Стратешка длабочина“, истакнувајќи дека верската свест имала огромна улога во зачувување на идентитетот на турските елементи во длабочините на Евроазија пред советската асимилација. И додека државата е во долгови, корупцијата влегува во сите пори на општеството, а Хагија Софија повторно се инструментализира во политички цели, се поставува прашањето дали зајакнувањето на исламскиот идентитет ќе донесе нешто добро за државата што рускиот цар Николај Втори одамна го нарече „болниот на Босфорот“.?
