Иако дипломатскиот протокол ќе се обиде посетата на Реџеп Таип Ердоган да ја врами како круна на големите билатерални односи меѓу Турција и Србија, сето она што му претходеше на денешното пристигнување на турскиот претседател во Белград укажува дека станува збор за посета со примарна цел да се санираат уништените мостови
Посетата на Ердоган оваа година ќе биде своевидно повторување на неговата посета од 2017 година, кога во Нови Пазар беше пречекан од тогашниот премиер Александар Вучиќ.
На два пати, семето на раздорот во односите меѓу двете земји беше нескриената поддршка на Косово и Ердоган за владата во Приштина. Односите меѓу Турција и Србија паднаа на многу ниско ниво кога турскиот претседател, тогаш на позицијата премиер, го изговори познатиот крик „Косово е Турција, Турција е Косово“ во Призрен во 2013 година. Во исто време, Турција беше една од првите земји што ја призна независноста на Косово, кое Ердоган го нарече „помлад брат на Турција“.
Со посетата на Ердоган на Нови Пазар, односите навистина беа подобрени, што лесно можеше да се види преку параметрите на економската соработка. Според податоците на Народната банка на Србија, дури 70 отсто од вкупните директни инвестиции од Турција се реализирани во периодот од 2018 до 2021 година. Инвестициите на турските компании во 2021 година изнесуваат 50,3 милиони евра, а трговската размена изнесува 1,73 милијарди евра. Рака на срце, размената беше крајно асиметрична во корист на Турција, со рекорден надворешно трговски дефицит од 1,15 милијарди евра.
Добрите односи меѓу Турција и Србија, вклучително и нивните претседатели, кои поради стилот на владеење често се класифицирани како авторитарни лидери, се гледаат и по бројот на посети – Ердоган ја посети Србија во 2019 година по повод одбележувањето на 140 години дипломатски односи, но исто така во септември 2022 година. Во тој период Високиот совет за соработка меѓу Србија и Турција функционираше како платформа за продлабочување на односите.
Но, на симбиозата дојде крајот кога во јули минатата година косовскиот премиер Албин Курти се пофали дека купил беспилотни летала Barjaktar TB-2 од Турција и дека припадниците на Косовските безбедносни сили добиле обука за нивна употреба. Во тој момент се појавија сериозни гласини дека и Србија е заинтересирана да ги купи истите дронови, но откако беше објавено дека ги купила Приштина, курсот наеднаш се промени. Српскиот претседател Александар Вучиќ купи беспилотни летала за армијата на воен саем во Обединетите Арапски Емирати, а односите со Турција наеднаш се заладија.
Вук Вуксановиќ, виш истражувач во белградскиот центар за безбедносна политика, за НИН посочува дека фокусот на разговорите зад затворени врати меѓу Вучиќ и Ердоган ќе биде на подобрување на односите.
„Во Анкара разбираат дека ако сакате да бидете успешни на Балканот, мора да имате релативно мирни води во односите со Белград. Тие не можат да си дозволат долгорочно Белград да биде отуѓен од нив. Бошњаците се неспорно најважната етничка група за Анкара во регионот поради историските, културните и семејните врски на емотивно ниво. Сепак, стратешки има две етнички групи – Срби и Албанци. Тоа го илустрира мини-турнејата на Ердоган во која тој ќе ги посети Тирана и Белград“, вели Вуксановиќ.
Тој посочува дека Западен Балкан досега бил еден од ретките региони каде турската надворешна политика била и активна и релативно успешна.
„Кога ќе се спореди со регионот на Црното Море, Блискиот Исток и Источниот Медитеран, Балканот изгледа како многу успешна приказна за надворешната политика на Ердоган. Затоа во фокусот на разговорот со Вучиќ ќе биде како да се санираат односите кои беа разнишани минатата година и како да се воспостави соработка во областа на воената индустрија. Секако, тема ќе биде зголемувањето на турските инвестиции во земјава“, вели Вуксановиќ
Двајцата актери, додава тој, имаат свои мотиви за поправка на односите што беа нарушени од турското вооружување на Косово.
„Приоритет на Вучиќ ќе биде како да ги подобри односите со Анкара и како да го убеди Ердоган да ја намали поддршката што им ја даде на Курти и Приштина. Тоа му е најважно. За Србија и за Балканот, Турција на некој начин е бариера против нестабилниот Блиски Исток, поради мигрантите, но и поради територијата низ која минува енергетската инфраструктура што ја користат земјите од Балканот. И Белград смета дека ако се добри со Анкара, ќе се воздржат од премногу енергично да ја поддржуваат Приштина во регионалните спорови и ќе бидат помалку склони потенцијално да инспирираат модел на социјален и политички ислам на Балканот. „Анкара, пак, треба да ја смири ситуацијата бидејќи сака да го разводни она што го гледаат како основа на Белград-Атина-Софија“, посочува Вуксановиќ.
Амплитудите во односите меѓу Белград и Анкара може да се прочитаат и преку односот на Србија кон турските граѓани за кои Турција бараше. Така, на пример, Србија во декември 2017 година го екстрадираше курдскиот политичар Џевдет Ајаз и покрај барањето на Комитетот на ОН против тортура да не го стори тоа, бидејќи, беше утврдено дека Ајаз бил подложен на тортура во Турција.
Но, долготрајната екстрадициона постапка против турскиот државјанин Едџевит Пироглу имаше поинаков епилог. Откако долго време помина зад решетки, Пироглу беше ослободен од притвор во август годинава и му беше дозволено да ја напушти Србија.
Европскиот суд за човекови права (ЕСЧП) и нареди на Србија да се воздржи од депортирање на курдско семејство, мајка со две малолетни деца, во Турција каде што може да се соочат со политички и етнички прогон.
Како што соопшти невладината организација Центар за истражување и развој на општеството (ИДЕАС), од 23 до 25 септември на аеродромот „Никола Тесла“ била приведена мајка со две деца, кога по наредба на Европскиот суд за човекови права, биле пуштени на слобода.
Сега се безбедни во Србија.
Ова е втора привремена мерка што Европскиот суд за човекови права ја донесе во врска со Србија за нешто повеќе од еден месец, поради дејствијата на белградската гранична полициска станица на аеродромот Никола Тесла, а осма од 2013 година, потсетува IDEAS во изјава.
Одлуката на Европскиот суд укажува на систематската практика на одбивање пристап до територијата и постапката за азил на лица на кои им е потребна меѓународна заштита.
Како што се додава, последната привремена мерка изречена од Европскиот суд за човекови права „ги потврдува наодите на сите релевантни меѓународни тела дека бегалците произволно се задржуваат на аеродромот „Никола Тесла“, дека им е оневозможен пристап до правата на лицата. лишени од слобода, како и правото на пристап до територијата и постапката за азил“.
„Исто така, практика е луѓето, без услуги на преведувач, насилно да се качуваат на летови и да се враќаат на територијата на оние земји каде што нивниот живот е загрозен, ризикот од тортура, произволно затворање и повреда на правото на правично судење“, се вели во соопштението.
Иако во Нови Пазар во 2017 година беше пречекан со извици „Султан Ердоган“, турскиот претседател овој пат не го посети Санџак. Бошњачките водачи отидоа да го видат во Белград. Така, Ердоган стана првиот претседател на Турција кој го посети Санџак, каде што престојуваше и во јули 2010 година, но во својство на премиер, кога го отвори Турскиот културен центар „Ататурк“ во Нови Пазар.
Овој пат не беше планирана посетата на Санџак. Лидерите на најголемите бошњачки партии во Нови Пазар, неофицијалниот центар на Санџак, тие отидоа да го видат во Белград.
На средбата присуствувале Расим Љајиќ, основач на Демократската партија Санџак (СДП) и претседател на СДПС, Сулејман Угљанин, лидер на СДА Санџак и Усаме Зукорлиќ, претседател на Партијата за правда и помирување (СПП).
Нема многу информации за таа средба. Портал близок до СЈО објави дека претседателот на таа партија седел веднаш до турскиот претседател. СДА Санџак, чиј претседател Угљанин има повеќедецениско пријателство со Ердоган, накратко објави дека „разговарал со претседателите на бошњачките парламентарни партии“, но и дека ја истакнал важноста од „заедничко дејствување во интерес на Бошњаците на Санџак и активна соработка со државните институции“.
Сеад Биберовиќ, политички аналитичар, смета дека Ердоган „покажа уште еднаш дека Србија и е поважна на Турција како земја на која може да и продава беспилотни летала или некое друго оружје, отколку бошњачко-муслиманското малцинство, кое можеби може да го користи пред некој претседателски избори во Турција или Србија или да ја покаже својата желба да стане неприкосновен светски лидер и заштитник на муслиманите“.
„Со тоа што не дојде покажа дека поважен му е автократскиот колега Вучиќ со кој зад затворени врати може слободно да се договори, на пример, за условите за продажба на оружје, каде и двајцата ќе бидат финансиски добри, додека тие беспилотни летала, како и пушките, реално не им требаат за Србија затоа што нема реална опасност да бидат нападнати. Двајцата можат да разговараат и за создавање на некаква оска на автократи бидејќи Ердоган многу подобро се сложува со Путин, Орбан или Вучиќ отколку со лидерите на демократските европски земји. Сето тоа му е поважно од бошњачкото малцинство кое има многу огромни проблеми, повеќето како и другите граѓани на Србија, но и многу дополнителни кои се однесуваат на остварување на основните малцински права“, нагласува Биберовиќ, пишува порталот Данас. .
Политикологот Фахрудин Кладничанин потсетува дека претседателот на Турција двапати го посети Нови Пазар и дека овие посети „го потврдија интересот и посветеноста на актуелната турска администрација за Санџак“.
„Не можеме да очекуваме претседателот Ердоган да доаѓа во Нови Пазар секогаш кога ќе ја посети Србија. Сите актуелни актери на политичкиот и верскиот живот беа во Белград. „Едни се сретнаа лично со него, а други со членови на поширока делегација“, вели Кладничанин.
Тој напоменува дека остануваат многу нерешени од договорите потпишани во 2017 година, при посетата на турскиот претседател на овој град. „Турција ништо не финансираше од она што тогаш го вети, освен отворањето на конзулатот, што не е безначајна работа. Тоа го потврдува постојаното турско присуство и исклучително видливата културна соработка.
Тој смета дека без разлика што нема економски стимулации од Турција за Санџак, „Авторитетот на Ердоган и начинот на кој комуницира со бошњачката политичка елита јасно нагласуваат дека соработката со властите во Белград е императив“.
„Нашите политички актери многу добро го разбираат тоа. Меѓу другото, турската посветеност со разбирањето на Белград, поточно Александар Вучиќ, придонесе за опуштање на политичките услови. Граѓаните на Нови Пазар не можат да очекуваат големи и капитални проекти од претседателот на Турција. Може да очекуваат емоции и можеби разбирање на ситуацијата, но проблемите дефинитивно ги решава Белград“, заклучува Кладничанин.
Популарноста на Ердоган опаѓа
Никола Кочовиќ, уредник на информативната програма на Радио Сто Плус, оценува дека отсуството на турскиот претседател во овој регион „не мора да значи дека Санџак и Бошњаците ја изгубиле својата важност и повеќе не се во сферата на интерес на Анкара“.
Мислењето се заснова на фактот дека Ердоган се сретна со бошњачките политички лидери Љајиќ, Угљанин и Зукорлиќ во Белград.
„Мислам дека ’златното доба’ во тие односи помина или барем полека минува. Иако Ердоган продолжува да ужива голема популарност меѓу Бошњаците од Санџак, мислам дека тоа е значително помалку од пред седум години, кога „султанот“ за време на неговата посета на Нови Пазар беше искрено навиван од неколку илјади луѓе без „спонтано“. донесени со автобуси“, нагласува тој. Исто така тој тврди дека она што тогаш мислеле само малкумина, сега многумина гласно го кажуваат и прашуваат што имаат од Турција и зошто „нашите пријатели инвестираат во Крупањ и Лесковац, а не во Санџак“.
