ДАРОН АЧЕМОГЛУ
По повеќе од една деценија под водство на Орбан, демократијата таму изгледа фатално ранета, што предизвикува сомневања дека гласачите некогаш повторно ќе можат да го соборат сегашниот режим.
Откако Унгарија го усвои законот со кој се забранува „ЛГБТК содржина“ во училиштата во јуни, холандскиот премиер Марк Руте заклучи дека земјата „веќе нема место во ЕУ“. И во право е. Европската унија треба да иницира постапка за исклучување на Унгарија од членство, а потоа да размисли дали истото ќе го стори и со Полска.
Веќе една деценија, Унгарија и Полска постојано го поткопуваат владеењето на правото и демократските институции кои треба да бидат во срцето на европскиот проект. Самопрогласената „илиберална демократија“ на унгарскиот премиер Виктор Орбан е погрешна етикета: таму веќе нема демократија. Судовите се повеќе се контролирани од партијата Фидес на Орбан; на медиумите им останува малку слобода; граѓанските организации работат под постојана закана; а универзитетите веќе се лишени од малата автономија што ја уживаа.
Во Полска, од друга страна, авторитарната партија слична на Фидеш, Право и правда (ПиС), отворено ги следи чекорите на Орбан. Иако се уште не ги потчини граѓанското општество и опозицијата подеднакво, ПиС континуирано ги поткопува демократските институции во земјата.
Од перспектива на ЕУ, одбивањето на овие две земји да учествуваат во новоформираното Европско јавно обвинителство (ЕППО) треба да биде последната капка.
Основан во јуни, ЕППО има мандат да истражува и обвинува обвиненија во случаи на измама, проневера и други злосторства насочени кон европските фондови. Не е изненадувачки, постојат убедливи докази што подразбираат вклучување и на Фидес и на ПиС во такви злоупотреби. Одбивајќи да ја признае надлежноста на ЕППО и истовремено продолжувајќи да прима средства од фондовите на ЕУ, Унгарија и Полска го разоткриваат европскиот проект и с everything што отелотворува.
Згора на тоа, сега има уште еден аргумент во корист на преземање акција против Унгарија и Полска. Откако Талибанците се вратија на власт во Авганистан, веќе нема сомневање дека напорите на Западот да воспостави демократија и владеење на правото во една земја со комбинација на сила и странска помош заврши безуспешно. Отсега, западните земји треба да водат по свој пример. Како што рече претседателот Џими Картер во своето инаугуративно обраќање, „Најдобар начин да се поттикне слободата во другите земји е да покажеме дека нашиот демократски систем е пример“.
Новото истражување на повеќе од 110 земји од Никола Ајзенма, Џеват Гирај Аској, Мартин Фишбејн, Карлос Молина и од мене, покажа дека демократските институции генерираат поголема доверба кога се во состојба кредибилно да обезбедат економски раст, мир, стабилност и функционирање на јавноста услуги. Доказите собрани во текот на изминатите четири децении сугерираат дека демократизацијата се одвива во регионални бранови, делумно затоа што желбата за демократија се шири од една земја во друга. Слична шема се забележува кога станува збор за поништување на демократските достигнувања. Кога постојните демократии не дејствуваат како модел што треба да се следи, помалку веројтно е дека демократските институции ќе се воспостават на друго место.
Овие заклучоци се двојно применливи за ЕУ, со оглед на нејзината мисија за воспоставување демократски институции на наднационално ниво. Во време кога глобалната соработка е потребна повеќе од кога било, историскиот експеримент претставен од ЕУ треба да се гледа како успех.
Во поново време, експанзијата на ЕУ во земјите од Централна и Источна Европа, исто така, првично беше успешна. Тешко е да се замисли дека Унгарија, Чехословачка, Полска и балтичките земји можеа да поминат низ таква брза демократска транзиција без перспектива за членство во ЕУ и финансирање од нејзините средства. Исто како што е еднакво малку веројатно дека Полска би се искачила на статусот на една од најбрзо растечките светски економии, да не беше ЕУ.
Но, проширувањето на исток сега изгледа како европска Ахилова пета. Унгарија и Полска станаа симболи на дисфункција на ЕУ и институционална слабост.
Да бидам јасен, исфрлање на Унгарија од членството и кредибилно заканување кон Полска дека истата судбина може да ја дочека, тоа е сериозна одлука што не може да се донесе лесно. Секоја земја -членка е во состојба да избере влада која ќе се обиде да ги ослаби демократските институции, како што тоа го направи Силвио Берлускони во Италија или како што прави Борис Џонсон сега во Британија. Општо земено, најдобриот начин да се справите со авторитарните лидери во обид е да дозволите демократските институции да ја завршат својата работа и да имаат доверба во гласачите дека ќе ги отстранат опасните политичари од власта.
Но, Унгарија стана исклучок што го негира правилото. По повеќе од една деценија под Фидес на Орбан, демократијата таму изгледа фатално ранета, што предизвикува сомневања дека унгарските гласачи некогаш ќе можат да го соборат сегашниот режим.
Колку подолго ЕУ ја третира Унгарија како нормална демократија, толку повеќе ќе нанесе штета на нејзиниот бренд. За почеток, треба да ги промени сопствените правила, така што ќе може да преземе мерки против Унгарија и Полска дури и кога тие две земји ќе посегнат по правото на вето. Потоа, треба да се активира членот 7 од Договорот за Европската унија со цел да се ускрати правото на глас на Унгарија и да се суспендира плаќањето средства од европските фондови додека не го најде најдобриот начин да го прекине своето членство во Унијата. Освен во случај на чудесен пресврт што би ја вратил во демократија, Унгарија мора да ја напушти ЕУ за да опстане европскиот проект.
(Авторот е професор по економије на Масачусетском институту за технологију – МИТ)
