На која страна ќе застане Бугарија меѓу Берлин и Вашингтон, во однос на евентуалната размена на територии меѓу Србија и Косово? Што ќе стане со Бугарите од Босилград?
НИКОЛАЈ КРСТЕВ
На Западен Балкан се зголемуваат гласовите за поделба на Косово, или како јазик на дипломатијата за размена на територии меѓу двете соседни земји – Србија и Косово. Всушност, оваа идеја не е нова и активно се дискутираше за неа од крајот на 90-тите години, кога српскиот интелектуалец Добрица Ќосиќ стана претседател на поранешна Република Југославија во 1992-93 година, преговараше со умерениот лидер на косовските Албанци, Ибрахим Ругова, за поделбата на Косово. Двајцата успеаја да постигнат договор кого српскиот претседател Слободан Милошевиќ го отфрли, што доведе до конфликт меѓу Белград и локалните Албанци во 1999 година. Сепак, дали ново решение за Косово во стилот на Добрица Косиќ е можно денес, но со помош на Вашингтон, Брисел и Москва?
Кога работев во Белград како дописник на БНР, во едно мое интервју со министерот за надворешни работи на соседна Србија, Ивица Дачиќ, тој ја започна идејата за т.н. „џентлменски договор“ за Косово. Според него, тоа значело дека исто како што 15% од територијата на Србија е изгубено со отцепување на Косово, така денес би било исправно да добие 15% од Косово, таргетирајќи го северниот дел во кој доминира српското население; границите би довеле до размена на население, што би отворило доста сериозни проблеми од имотно – правна природа.
За корекција на границите започна да се зборува летото 2018 година, кога стана јасно дека такви планови имаат претседателите на Србија и на Косово Александар Вучиќ и Хашим Тачи. Според започнатите идеи, Србија би ги добила четирите северни општини со српско население, а Косово би ги добило трите општини Прешево, Медвеѓа и Бујановац во југозападна Србија, во близина на границите со Косово, Македонија и Бугарија. Таму во зимата 2001 година локалните Албанци се револтираа против српските власти. Благодарение на интервенцијата на Брисел и Вашингтон, конфликтот помеѓ централните власти и сепаратистите беше туширан а паравоената армија за ослободување на Прешево, Медвеѓа и Бујановац беше разоружана и нејзините членови беа амнестирани. Всушност, локалните Албанци одржаа референдум во 1992 година за да се приклучат на Косово, тогаш автономна провинција во Србија. Како што се очекуваше, референдумот беше прогласен за нелегитимен од страна на Белград, но желбата на локалните Албанци остана непроменета скоро 30 години поради нерешени социјални и економски проблеми. Сепак, во Приштина долината Прешево ја гледаат како регион на источно Косово. Неодамна, косовскиот претседател Хашим Тачи дури рече дека сонува за прешевската долина како дел од Косово. По пристигнувањето на претседателот Доналд Трамп во Белата куќа, се појавија мешани сигнали за Косово и потребата од ново трајно решение меѓу Србите и Албанците.
Администрацијата на Трамп сериозно го обнови својот интерес за овој дел од Балканот. Вашингтон назначи двајца високи дипломати, Метју Палмер, задолжен за Западен Балкан, и Ричард Гренел, амбасадор на САД во Германија и до неодамна шеф на Националното разузнавање на САД, кој ужива висока доверба во Белата куќа. И на него му беше доверен клучниот дијалог меѓу Белград и Приштина.
Трамп започна да се залага за договор меѓу косовските Албанци и Срби, во обид да покаже дека може да има напредок во надворешната политика во решавањето на косовското прашање.Понатаму, тој рече дека е подготвен да ги отвори вратите на Белата куќа и да ги покани лидерите на двете земји, Вучиќ и Тачи, официјално да потпишат нов договор уште во 2019 година. Србија и понуди на Русија да учествува во преговорите за постигнување на овој договор. Идеја што гледаме беше официјално предложена пред една недела од страна на портпаролот на Ричард Гренел – Русија е активна на оваа тема и секогаш ја покажува својата посветеност на ова прашање. Новиот руски амбасадор во Белград, Александар Боцан Харченко, кој пристигна во 2019 година, јасно стави до знаење дека Москва нема да застане настрана од повторното отворање на косовското прашање.
Тој добро го познава Балканот затоа што беше вклучен во мировните преговори во Дејтон и со тројката на косовските преговарачи, заедно со германскиот дипломат Волфганг Ишингер, неговиот американски колега Франк Виснер. Јасно, сведоци сме на повлекување од политиката на трите „не“, што ја започна меѓународната заедница во периодот пред официјалното одвојување на Косово од Србија во 2008 година. Првто „не“ е за враќањето пред 1999 година, Второто „не“ е за можноста да се одвојуваат парчиеа од нечија територија а третото „не“ е за присоединување на такви териториии кон друга држава.
Денес се наоѓаме во ситуација на Балканот во која САД и Србија, премолчено поддржани од Русија и Франција, сакаат промена на границите меѓу Белград и Приштина, а само Берлин се спротивставува на ова.
Всушност, Германија сега останува единствениот столб на регионалната стабилност. Политиката на Берлин е да ги зачува сегашните граници на регионот, бидејќи тој разбира дека таквиот потег би можел да ја отвори „кутијата на Пандора“ и повторно да донесе тензии. Берлин верува дека „добра, а не брза зделка“ меѓу Белград и Приштина е потребна пред сè и најважно.
Според австрискиот весник „Дер Стандард“, Ангела Меркел се залага за доделување посебен статус на северно Косово да биде дел од Здружението на српските општини, како што е предвидено во договорот во Брисел, но што сè уште не се спроведува. Канцеларката Меркел се спротивстави на идејата и Западен Балкан повторно се соочува со многу ризици, како што се тензиите во Босна и Херцеговина, слабата демократија во Србија и конфликтот околу црковниот имот на Српската православна црква во Црна Гора. Косово е во криза а таму под притисок на Ричард Гренел, кабинетот на премиерот Албин Куртибе е соборен, па сликата станува сè потешка за предвидување. Акцијата на Гренел предизвика тензии меѓу ЕУ и САД. По констатацијата дека Курти се спротивставил на промената на границите на Косово.
Извршниот директор на Центарот за меѓународна политика, косовскиот политичар Мишел Зубеница рече дека е важно она што е направено за нормализирање на односите меѓу Белград и Приштина, како што е договорот за воспоставување директна воздушна и железничка врска, какодел од актиовностите на специјалниот претставник на САД, Ричард Гренел. Ова потоа би продолжило со договор за признавање на сегашните граници меѓу Косово и Србија, како што бара Германија, иза тоа прави притисок, или со размена на територии што не ја исклучува Вашингтон. Сличен став изрази и влијателниот американски експерт за балкански прашања Даниел Сервер.
Одбивањето на високиот претставник на ЕУ, Џозеф Борел, од идејата за прилагодувањена граници и размена на територии како „опасна и неискрена позиција“, ја смени позицијата со то дека ЕУ ја следи линијата предводена од амбасадорот Гренел. Според Сервер, тоа значи дека Брисел го прифаќа планот на Вашингтон. Белградскиот аналитичар Јелена Милиќ како изненадувачки го коментираше однесувањето на Германија кон Косово и тврди дека не треба да се биде под влијание на ставот на Берлин кон Вашингтон. а постигнатото, ќе предизвика дестабилизација, како што направија ЕУ и САД пред 20 години?
Како тогаш Албанија, Црна Гора и Македонија станаа членки на НАТО? Зарем тоа не го дестабилизира регионот?
Српската православна црква е остро спротиставена на поделбата на Косово затоа што некои православни манастири и храмови ќе останат надвор. СПЦ би можела да стане сериозен противник на политиката на претседателот Вучиќ за договорена размена на територии меѓу Србија и Косово, што дополнително ќе го затресе српското општество затоа што народот во голема мерка ги слуша ставовите на патријархот Иринеј. Српската патријаршија има јасен негативен став, како против отцепувањето на Косово од Србија, така и против нејзината поделба Неодамна, претседателот на Северна Македонија, Стево Пендаровски, реагираше на ризиците по Балканот од евентуална поделба на Косово. Тој го опиша тоа како лошо за регионот. Ова доведе до остра реакција на српскиот министер за одбрана Александар Вулин, барајќи од Пендаровски „да молчи на јазик што само Србија го признава.“ Непромислената реакција на Србија кон претседателот на суверена и независна Македонија, неодамнешна членка на НАТО ја покажува нервозата на Белград на оваа тема. Српскиот претседател Александар Вучиќ коментира дека неговиот колега Стево Пендаровски ја дал изјавата за Косово „затоа што тој сакал да ја задоволи Германија“ .Идејата за размена на територии меѓу Србија и Косово може само да донесе нестабилност и проблеми во регионот и да го извлече духот од шишето.
Дали оваа идеја може да се запре е рано да се каже. Сепак, можно е ако има време да се промени идејата дека четирите северни општини во северно Косово ќе добијат поголема регионална автономија, но во Косово, и трите општини во јужна Србија ќе ги зајакнат своите институционални врски со Приштина, што би можело да се намали тензија на Балканот.Но, дали има време за таков дипломатски маневар? Наспроти ова, се поставува прашањето која би била ставот на бугарската дипломатија во оваа ситуација? Дали Софија ги чита знаците што ги гледа и слуша во регионалниот простор? И како би се однесувале во оваа ситуација? Која страна треба да ја преземе Бугарија, страната на Вашингтон, Белград и Брисел, или страната на Берлин, која е јасна и предвидлива и носи стабилност на Балканот преку нивната европска перспектива? Несомнено, изборот ќе биде комплициран, затоа што и Вашингтон и Берлин се примарни сојузници на Бугарија. Бугарија ќе се соочи со комплексен избор во ваква хипотетичка ситуација.
Бугарија има за што да се грижи, затоа што во близина на Прешевската долина, во јужна Србија е Босилеград, област населена со етнички Бугари и секоја промена би влијаела на Бугарија во ниту еден мал степен. Близината на долината Прешево до границата со Бугарија со зоната на размената на територии меѓу Србија и Косово, мора да ја задржи нашата земја будна од овие процеси Дали има опции за бугарската балканска дипломатија за ваков развој на процесите близу нашата граница? Пред некое време министерот за надворешни работи Ивица Дачиќ и понуди на Србија да и помогне на Бугарија за Гоце Делчев во спорот со Македонија, во замена нашата земја да го повлече признавањето за Косово … Дали мешањето на косовското прашање и острите искрите меѓу Софија и Скопје за да ја влошат регионалната клима? Што следува од сега натаму во сложените балкански процеси. Ќе видиме колку долго ќе траат овие разговори, но од сега е јасно дека ризикот наскоро да влезе Балканот во област на неизвесност е многу сериозна.
(Авторот е поранешен дописник на Бугарското национално радио во Белград во 2003-2011 година, бил специјален пратеник за време на конфликтот во Косово во 1999 година и во Македонија, за време на бегалската криза во 1999 година и конфликтот во 2001 година, има работено многу пати во Косово, Црна Гора, Босна и Херцеговина, како и во Хрватска. Тој е поранешен дописник на бугарското национално радио и во Москва 2015-2017 година).
