ЕУ мора да добие јасни знаци дека владата на Вучиќ е политички ранлива и дека е можна значајна промена. Во моментов, српската опозиција е фрагментирана, без јасен план, делумно поради репресивната клима и контролата на режимот врз медиумите. Јасен патоказ кон ЕУ и политички легитимитет би годонел можеби Прибе и во Србија!
ФЛОРИЈАН БИБЕР
Додека илјадници граѓани со месеци ги преплавија улиците во протести, Европската Унија реагираше брзо со запирање на процесот на пристапување и замрзнување на финансиската поддршка за владата, а шефицата на европската дипломатија, Каја Калас, го осуди насилството врз демонстрантите. Ова се случува во Грузија. Србија доживува многу поскромна реакција. Протести се одржуваат во двете земји, но ставот на ЕУ кон Грузија е очигледно во спротивност со тишината што одекнува околу протестите во Србија.
Комесарот за проширување на ЕУ, Марта Кос, објави долго и отворено писмо за српските протести дури на 5 февруари – не како реакција на самите протести, туку како објаснување зошто ЕУ не интервенирала. Писмото повеќе личеше на оправдување за недостатокот на акција отколку на осуда на српските околности. Тешко е да се одолее на објаснувањето на толку бавниот одговор на економските интереси, како што се поддршката на ЕУ за рударство на литиум или договорот на францускиот претседател Емануел Макрон за продажба на борбени авиони „Рафал“ на Србија. Германија, на пример, отворено го поддржа српскиот претседател Александар Вучиќ, делумно поради економските потреби поврзани со рударскиот проект „Рио Тинто“.
МАРТА КОС НАЈАВИ ПРОМЕНИ Сепак, се чувствува трага од промени. На 17 февруари, германското Министерство за надворешни работи испрати ретка порака за поддршка до српските демонстранти на социјалната мрежа X, повикувајќи ја владата да го почитува владеењето на правото и човековите права. Времето на пораката изгледа цинично – бидејќи беше испратено непосредно пред германските избори – но фактот дека Марта Кос се сретна со лидерите на српското граѓанско општество истата недела сугерира дека ЕУ полека размислува за промена на својот пристап.
Бавниот пристап на ЕУ може да се објасни со неколку фактори. Во минатото, ЕУ беше бавна во прифаќањето на протестните движења, особено кога тоа би ризикувало да ги налути сегашните влади, дури и оние што го поткопуваат владеењето на правото. Пред десет години, на Европската Комисија ѝ требаше долго време да реагира на скандалот со прислушувањето во Македонија. На комесарот Јоханес Хан му беа потребни недели за да се подготви за посредување во кризата. Денешната позиција на ЕУ е уште послаба и затоа Унијата се двоуми уште повеќе да застане цврсто во политичките кризи, бидејќи се плаши дека тоа би можело да ѝ наштети.
Глобалниот политички пејзаж е исто така фактор. Студентските протести во Србија се совпаѓаат временски со почетокот на новиот мандат на Доналд Трамп и турбуленциите во трансатлантските односи. Таа криза го привлече најголемиот дел од вниманието на Европската Унија. ЕУ сè повеќе го гледа Балканот низ геополитичка призма. Таа експлицитно го осуди грузискиот режим за пловење кон Русија, но Вучиќ успева да ја убеди ЕУ дека Србија ќе се усогласи со Западот. Претседателот на Србија жонглира со поддршката за Русија и се движи во корист на Западот доволно добро за ЕУ целосно да не му го сврти грбот.
Вучиќ вешто си игра со Европската Унија. Повеќето дипломати не веруваат дека тој е посветен на демократијата или европската интеграција, но ЕУ не сака целосно да го отфрли, плашејќи се дека може целосно да се сврти кон антизападни сојузи. Ние го нарековме тоа „стабилократија“ – ЕУ поддржува авторитарни влади под изговор на стабилност. Вучиќ знае како да ги шармира западните дипломати, а ЕУ се двоуми силно да го притисне од страв од реакција.
ДAЛИ УНИЈАТА ЌЕ ГИ ПОДДРЖИ ПРОТЕСТИТЕ? Евентуалната поддршка од Европската Унија на барањата на демонстрантите во голема мера ќе зависи од внатрешните фактори во Србија. Прво, мора да има јасни знаци дека владата на Вучиќ е политички ранлива и дека е можна значајна промена. Тука се разликуваат сегашните протести од оние во Македонија пред десет години. Северна Македонија имаше силна политичка алтернатива во лицето на Зоран Заев и неговиот Социјалдемократски сојуз на Македонија (СДСМ). Тие страдаа под власта на Никола Груевски, но останаа единствени. Денешната српска опозиција е фрагментирана, без јасна алтернатива на Вучиќ, делумно поради репресивната клима и контролата на режимот врз медиумите.
Упорноста на протестите и неможноста на властите да ги смират би можеле да ја принудат ЕУ да ја преиспита својата позиција. Сигналите за поддршка, како што е неодамнешната средба на Марта Кос со лидерите на граѓанското општество, сугерираат дека ЕУ почнува да обрнува внимание. Но, српската опозиција мора да биде обединета и да презентира јасна визија за промени за ЕУ да реагира решително. Доколку опозицијата сфати дека протестите се и критика за нејзината неспособност да биде силна алтернатива на режимот, ако се обедини, тоа ќе биде сигнал за промена. Лидерите на опозицијата мора да ги премостат разликите, да покажат силна посветеност на членството во ЕУ и да исцртаат пат што може да се следи во спротивставување на корумпираниот и автократски систем на Вучиќ. Тогаш ќе биде многу потешко за Унијата да ги игнорира.
ПРИМЕРОТ НА МАКЕДОНИЈА Македонското искуство од 2015 и 2016 година илустрира како може да се оди напред. Комесарот Хан инсистираше да се испрати мисија за следење на владеењето на правото во Македонија, предводена од Рејнард Прибе, поранешен функционер на ЕУ. Мисијата објави остра критика со препораки за реформи. Ова доведе до формирање на привремена влада, а на клучните прашања се работеше пред изборите во 2016 година. Ваквите мисии станаа стандарден дел од методологијата за проширување на ЕУ, а земји како Србија ги прифаќаат. Доколку ЕУ испрати таква мисија во Србија, режимот тешко ќе ја одбие.
Доколку Србија прифати таква мисија, нејзиниот извештај би можел да послужи како план за реформи што Вучиќ тешко би можел да ги игнорира. Сепак, веројатно е дека тој би се спротивставил, бидејќи би знаел дека тоа би претставувало закана за неговиот опстанок на власт. Подготвеноста на ЕУ да оди по тој пат ќе зависи од тоа дали гледа одржлива политичка алтернатива во Србија. Поширокиот геополитички контекст е исто така важен. Соочена со распадот на трансатлантскиот сојуз, ЕУ би можела да усвои пристап што безбедноста е на прво место и да стане помалку толерантна кон геополитичката поделеност на Вучиќ. Доколку Вучиќ продолжи да флертува со реторика што го величи Доналд Трамп и добрите врски со Русија и Кина, ЕУ би можела да одлучи дека доста е.
На крајот на краиштата, одговорот на Европската Унија ќе зависи од способноста на српската опозиција да се обедини, да понуди веродостојна алтернатива и да развие односи со ЕУ на таков начин што барањата за промени нема да можат да бидат игнорирани.
