МАЈКЛ СПЕНС
Премногу проблеми, премалку идеи. Европа мора да одлучи. Може да продолжи во истата насока, што сигурно ќе доведе до релативна стагнација или да постави сосема нов курс. Втората опција е поризична, но и отвора многу поголеми можности
Глобалните економски шокови во последните неколку години ја прават Европа поранлива од другите делови на светот. Додека последиците од нарушувањата предизвикани од климатските промени и пандемијата ги погодуваат буквално сите, Европската унија мора да се справи со војната што се случува на нејзиниот праг, а акутната зависност од увозот на извори на енергија резултира со пораст на цените – и потребата да се направи оддалечување од користењето на руските енергетски извори – погодува особено тешко. Под притисок се и нејзиниот економски раст и неговата економска сигурност.
Некои од нив беа краткорочни шокови. Нарушувањата предизвикани од пандемијата во најголем дел престанаа да бидат проблем сами по себе, па дури и инфлацијата, која почна да расте по пандемијата, може да се каже дека е во голема мера под контрола, благодарение на напорите на централните банки на Земјите членки на ЕУ, а особено Европската централна банка, па се чини веројатно дека прашањето ќе биде целосно решено во следните 12 месеци.
Големи предизвици кои нема да бидат лесно да се надминат
Сепак, ЕУ се соочува и со големи економски предизвици кои нема така лесно да ги надмине. За почеток, поради зголемените безбедносни ризици во своето опкружување, во комбинација со зголемените сомнежи за издржливоста на американската посветеност на одбраната на Европа, ЕУ се најде под притисок да ги зајакне сопствените одбранбени способности. Тоа подразбира не само поголема координација меѓу членките, туку и значително зголемување на вкупните трошоци за одбраната: на ниво на ЕУ, 1,3 отсто од нејзиниот бруто-домашен производ се издвојуваат за оваа намена, значително помалку од двата отсто поставени од НАТО.
Згора на тоа, растот на продуктивноста, клучен фактор во поголемиот дел од светот, е особено низок во Европа, а јазот што постои меѓу ЕУ и САД по оваа основа се зголемува од година во година. Со просечна стапка на невработеност од околу 6,5 проценти, има простор за зголемување на агрегатната побарувачка за да се поттикне растот, но робусниот раст на долг рок ќе биде буквално невозможен ако Европа не е во можност да го реши проблемот со недоволната продуктивност.
Нема да биде лесно. Долгорочниот раст на продуктивноста во развиените економии во значителна мера зависи од структурните промени, водени главно од технолошките иновации. И тука лежи клучниот проблем на Европа: во бројни сектори – од вештачка интелигенција (ВИ), до полупроводници, до квантни компјутери – САД, па дури и Кина ја напуштаат ЕУ далеку зад себе.
Со просечна стапка на невработеност од 6,5 отсто, сè уште има простор за зголемување на агрегатната побарувачка за поттикнување на економскиот раст, но таа нема да биде робусна на долг рок доколку ЕУ не го реши проблемот со недоволната продуктивност.
Главните причини за дефицитот на иновациите во ЕУ се добро познати. И основните и применетите истражувања и развој (R&D) страдаат од хронично недоволно финансирање. Ефективноста на финансирањето на основните истражувања е поткопана од децентрализираниот пристап, бидејќи некоординираните и лошо насочени национални програми имаат предност пред оние кои се финансираат и се администрираат на ниво на Унијата. Дополнително, интеграцијата на заедничкиот пазар останува нецелосна, особено во услужниот сектор. Ова е од особено значење во дигиталната сфера, каде повратот на инвестицијата во иновациите зависи од големината на пазарот.
ЕУ се соочува и со други пречки што ја спречуваат да стане жариште на иновации. Еден од нив е отсуството на потребната инфраструктура, особено огромната компјутерска моќ неопходна за развој на модели со вештачка интелигенција. За такви капацитети, ЕУ во моментов најмногу се потпира на американските технолошки гиганти.
Друг проблем е што претприемачкиот капитал и фондовите за ризичен капитал – кои имаат инвеститори со искуство и мотивација да им помогнат на младите претприемачи да реализираат иновативни идеи – не се широко достапни, иако има ветувачки претприемачки екосистеми во голем број земји-членки на ЕУ.
Но, тие бариери можат да се надминат. И ако тие се прескокнат, ЕУ има значителни предности од кои може да профитира, почнувајќи од изобилството на таленти кои доаѓаат од врвните универзитети. Европските добро развиени јавни услуги и системи за социјално осигурување обезбедуваат такво ниво на економска сигурност што на тој начин е можно да се намалат деловните ризици што претприемачите одлучуваат да ги преземат.
Доколку, сепак, ЕУ не ги капитализира технолошките стимулации на структурните промени, доминацијата на традиционалните индустриски сектори, докажано бавни во прифаќањето на иновациите кои придонесуваат за подобрување на продуктивноста, ќе продолжи во одредени делови од нејзината економија. Во глобализирана економија во која вредноста се повеќе се извлекува од нематеријални извори, ЕУ ќе продолжи да зависи од материјалните добра за создавање вредност. И длабокиот резервоар на човечки капитал со кој располага Европа ќе стане поплиток со текот на времето, бидејќи врвните таленти ќе одат таму каде што ќе им се отворат поголеми можности.
Европа мора да одлучи: може да продолжи во истата насока, што сигурно ќе доведе до релативна стагнација или ќе постави сосема нов курс. Последната опција е поризична, но отвора и многу поголеми можности. Во државниот апарат, бизнисот и академската заедница не недостасуваат оние кои разбираат со какви предизвици се соочува Европа; овие луѓе се повеќе од способни да смислат, модифицираат и имплементираат некој креативен план фокусиран на иднината.
Но, се чини дека креирањето на таков план не е високо на листата на приоритети ниту на ниво на ЕУ, ниту на ниво на земјите-членки. За такво нешто не се зборува во дебатите што се водат за време на предизборните кампањи. Можеби она што недостасува е јасна идеја за тоа какви веројатно ќе бидат последиците доколку продолжи статус квото. И уште поважно, атрактивна визија која би инспирирала и насочувала и политички мерки и инвестиции.
Не недостасуваат луѓе кои се повеќе од способни да смислат, модифицираат и имплементираат некој креативен план фокусиран на иднината. Но, се чини дека создавањето на таков план не е високо на листата на приоритети ниту во ЕУ, ниту во земјите-членки.
Кога патот е полн со искушенија, јасната визија за целта кон која треба да се стремиме е од витално значење за да ги задржиме луѓето мотивирани. Технократите честопати не успеваат да го видат ова, но Европа веќе има стекнато такво искуство преку напорите вложени во усвојување модели на одржлив раст и економски модели, кои се области каде што постои јасна визија за тоа каде да се оди. Исто така, лидерите на успешните земји во развој обично промовираат јасна визија за иднината кон која се стремат со цел да ги охрабрат луѓето и да им овозможат да ги донесат тешките одлуки потребни за изградба на таква и таква иднина.
Нема причина да се мисли дека ЕУ не е во состојба да обликува нова визија за сопствената иднина и патоказ за дигиталната и структурна трансформација што и е очајно потребна. Пред тоа, сепак, Европејците мора да одговорат на едно едноставно, но критично важно прашање: како треба да изгледа ЕУ за десет години во однос на иновациите, економијата, безбедноста и издржливоста?
(Авторот е нобеловец за економија и почесен професор на Факултетот за бизнис SB на Универзитетот Стенфорд)
