Егзистенцијалниот страв и стравот од минливоста се всушност оние темни закопани импулси кои трагично ја уништуваат човечката психа. Затоа Андриќ се јавува како своевиден психоаналитичар во светската литература
ЗОРАН ПРЕРАДОВИЌ
„Мислам дека нема писател што не помислил: како ќе изгледам во очите на читателот за сто години? И мене ми се врти, но прашањето никогаш не било за суштината, туку секогаш за надворешната форма, јазикот, стилот, правописот: затоа што, што се однесува до тоа што го напишав, јас сум без страв или грижа; има грешни и грешни работи во тоа во еден од неговите есеи.
Половина век по смртта на единствениот југословенски добитник на Нобеловата награда за литература и осумдесет години од неговиот монументален роман „Мостот на Дрина“, кој издавачката куќа „Вулкан“ го одбележа со објавувањето на избраните дела на Андриќ, дилемата на овој писател изгледа излишна. И тоа не само затоа што апсолутниот, кристално чист израз на Андриќ, кој и педесет години по неговото заминување, ја има истата моќ како и кога е напишан, туку и затоа што тој ги открива темите на своите книги во пејзажите на минатите времиња и векови и го преведува говорот на историските факти на јазикот на најголемите светски писатели.
ГЛАСИШТА И ОЗБОРУВАЊА Но, и сега, кога ја одбележуваме педесетгодишнината од смртта на Андриќ и се потсетуваме на неговата големина и значење, мора да се заклучи дека неговиот пат од родниот Травник до Стокхолм и Нобеловата награда и местото на еден од најголемите светски писатели на 20 век беше обележан не само со креативни, туку и со политички предизвици, честопати и со лаги. Така, писателот Миљенко Јерговиќ во една од своите написи за Јутарњи лист забележува дека Андриќ починал во четврток на 13 март 1975 година, во еден часот по полноќ и дека тоа е крајот на долга агонија без надеж за оздравување. Во официјалните календари, смртта на Андриќ се совпадна со смртта на Вељко Влаховиќ, политичар, револуционер и национален херој, кој почина шест дена претходно во Женева, наведува Јерговиќ понатаму.
„Во Белград се рашири глас, грд и недискретен, каква што го следеше Андриќ целиот негов живот, дека тој починал во петокот, истиот ден кога и Вељко Влаховиќ, но го чувале во фрижидерот на мртовечницата додека Југославија не го оплакувала и го закопала црногорскиот херој. Таа лага би била неопходна за тоа. Но, озборувањето е игра на инфериорниот дух со кој се сретнал писателот за време на неговиот живот, од спорови за идентитетот: чиј Андриќ всушност е – Хрват, Босанец или српски нобеловец – до чаршиските озборувања за неговиот приватен живот. На крајот на краиштата, не е тешко да се замисли дека тој би ја гледал оваа гласина за сопствената смрт со карактеристична воздржаност и дистанца.
Да се биде човек, роден без свое знаење и без своја волја, фрлен во океанот на постоењето. Да мора да плива. Да постои, може да биде одговорот на Андриќ на вулгарноста на околината која отсекогаш тешко се справувала со туѓиот успех, со напомена дека писателот го снимил години пред чаршијата да почне да бара низ се што имал.
Но, пред да може целосно да се посвети на литературата, Андриќ беше уапсен поради неговите политички ставови, воден од идејата за интегрален југословенизам и поддршката за Млада Босна. Додека членовите на оваа организација го подготвуваа атентатот на надвојводата Франц Фердинанд, Андриќ беше во Краков и за влакно избегна да биде судено. А тоа многу добро можеше да се случи, бидејќи, организаторите на атентатот на престолонаследникот беа негови познаници од времето кога живееше во Сараево. Андриќ помина неколку месеци во притвор, што остави длабока трага врз него и неговата работа, што особено ќе се одрази на темите во кои се занимава со прашања за слободата, репресијата и човечкото страдање. На неговиот литературен израз влијаеше и дипломатската служба во Кралството Југославија и неговите позиции низ Европа, од Рим до Мадрид до Берлин. Од особена важност беше неговата служба во Берлин за време на подемот на нацизмот, што му даде увид во драматичните општествени и политички настани кои во голема мера го обликуваа 20 век.
ПРИКАЗНИ НА ИЛЈАДА ЈАЗИЦИ Андриќ го напиша својот прв роман Мостот на Дрина во окупиран Белград, во релативна изолација по повлекувањето од дипломатската служба, во сиромаштија и неизвесност, во мал изнајмен стан на улицата Призренска. Една легенда вели дека во 1944 година, во време кога Југославија сè уште војувала со Унгарија, на Дунав бил пресретнат товарен брод и бил запленета хартија за печатење. Според приказната, надреалистот Марко Ристиќ договорил целиот товар да заврши во рацете на Андриќ. Една година подоцна, на таа хартија е отпечатен романот Мостот на Дрина, кој француските книжевни критичари ќе го прогласат за еден од најголемите романи на векот и ремек дело на европската литература. Истата година се објавени романите Травничка хроника и Госпоѓица, напишани исто така во воениот Белград.
А, монументалните записи на Андриќ зачувуваат и сведоштво за тоа како се создаваат големи книжевни дела, какви универзални теми го окупираат писателот, но и тешкотиите со кои се среќава при создавањето. „На илјада различни јазици, во најразновидни услови за живеење, од век до век, од антички патријархални приказни во колиби, покрај огнот, до делата на современите раскажувачи кои моментално излегуваат од издавачките куќи во големите светски центри, приказната за судбината на човекот се раскажува бескрајно и непрекинато од луѓето до луѓето Така, понекогаш ни се чини дека човештвото, од првиот блесок на свеста, низ вековите, раскажува само за себе, во милион варијанти, паралелно со здивот на неговите бели дробови и со ритамот на неговото битие, одново и одново и таа приказна како да сака, како легендарната Шехерезада, заканата за таа неспособност да се случи. Да ја продолжи илузијата на животот и траењето“, се вели во есејот на писателот.
И токму тука Андриќ ни се јавува како универзален толкувач на темниот и недостапен импулс во човекот кој е далеку надвор од дофатот на неговата контрола.
Егзистенцијалниот страв и стравот од минливоста се всушност оние темни закопани импулси кои трагично ја уништуваат човечката психа. Затоа Андриќ се јавува како своевиден психоаналитичар во светската литература. Судбината на херојот на секој наратор крие застрашувачко претчувство за животот, човекот и неговата смртност. Токму затоа светската книжевна критика ги означи делата на Андриќ како филозофски реализам. На крајот на краиштата, следнава забелешка на Андриќ е можеби најдобриот доказ за тоа: „Каква е таа неодолива и ненаситна стремеж да се откине од темнината на непостоењето или од занданата претставена со оваа поврзаност на сè со сè во животот, од таа ништожност или од тие окови, парче по парче, животот и сонот за човештвото, засекогаш да се обликува и да се обликува на хартија“.
ПИСАТЕЛ НА „ЦЕЛА БОСНА“ И колку и да го опседнаа Андриќ универзалните теми, и колку и да беше брилијантен хроничар на целиот Балкан, Босна беше неговото „тематско поле“, како што наведува Јерговиќ во веќе споменатиот текст во Јутарњи лист. Или писателот на „цела Босна“, како што го дефинира Иван Ловреновиќ. Босна беше големата, невозвратена љубов на Андриќ. Распадот на единствената држава Југославија, на која Андриќ и припаѓаше во секоја смисла, остави празнина за грабежот на неговото впечатливо наследство, но и злобата на оние кои се чувствуваа запоставени во тој тестамент. Така, некои бошњачки интелектуалци, користејќи една реченица од расказот на Андриќ „Писмо од 1920 година“, извлекоа не само погрешни и произволни заклучоци дека писателот ги мрази муслиманите и исламот. Очигледно е дека многумина повеќе го толкуваа Андриќ отколку што го читаа.
„Случајно Андриќ е од Босна. Но, не е случајно што пишува за Босна и што неговото дело е толку повеќеслојно и длабоко. Овој уникатен писател е навидум многу едноставен – во структурата на неговите реченици и начинот на кој се изразува, во неговата пристапна мисла, но во реалноста тоа не е така… Неговото чувство за животот е тешко и горко Тоа, се разбира, не е ниту Босна“, напиша Меша Селимовиќ во написот неколку децении пред Андриќ да стане предмет на национални спорови.
Но, и овој грев против големиот писател насилно вметнат во контекст што тој сигурно би го отфрлил со одвратност, не може да му ја одземе на Андриќ моќта на извонредниот јазик, дело без кое би било незамисливо не само југословенската, туку и европската култура, и статусот на споменик што го одбива секој камен фрлен врз него. Од која било страна. Надвор од секакви евтини политички глупости, дури и за време на животот на Андриќ бил загрижен за времето кога, како што вели, нема што повеќе да ни каже. „Нема да биде ништо големо ни важно, дека ќе остане недоречено, исто како што, на крајот на краиштата, не беше важно во ниту еден момент што зборував… Ќе бидам жив, наречен со моето име, ќе гледам во сонцето и ќе јадам леб – и нема што да ви кажам.“
На крајот на краиштата, не можете да му ја одземете вознемиреноста на писателот дека ќе дојде време кога тој повеќе нема да има што да му каже на читателот. Само што во случајот на Андриќ тој момент се уште не е дојден. Барем не во овој половина век.
