Со мојата камера снимив се што се случуваше на фестивалот низ годините, сите политички и други промени. Кому му е гајле за вистината спакувана вака за времето кога фестивалот во Пула беше единствен, одличен и поразителен, тоа не ме засега
РАДМИЛА СТАНКОВИЌ
Кога татко му е Италијанец по потекло, од Истра, партизан од војната, а покрај тоа и воено лице, не е ништо чудно што Игор Гало (1948) е роден во Поморавље, во Ќуприја, и го оставил како бебе пред својот прв роденден. Следува преселба во Марибор, каде Игор добива помлад брат, а потоа патување во Осиек. Од Осиек до Сараево. Живееле во нова населба во Грбавица, онаа за која јунаците од овој филм сонуваат да живеат таму – во „Дали се сеќаваш на Доли Бел“. Од Сараево заминале во Задар, па во Книн, каде што завршил осумгодишно училиште и првите две одделенија гимназија. А потоа се преселил во Пула, каде ги завршил вторите две одделенија од гимназијата. Таму ќе остане откако студирал шумарство во Загреб и неколку години живеел како потстанар во овој град додека снимал филмови.
Дебитирал на 20 години во филмот на Крешо Голик „Имам две мајки и двајца татковци“, а оттогаш Игор Гало е филмски актер кој остави длабока трага во југословенската и хрватската кинематографија, пред се со неговите филмови „Мост“ и „Валтер.го брани Сараево“. Играше во продукциите на Фадил Хаџиќ, Боштјан Хладник, Ватрослав Мимица, Сем Пекинпо… за што ја доби наградата за животно дело на Филмскиот фестивал во Пула во 2018 година и највисоката награда на Палиќ филмски фестивал „Александар Лифка“ во 2022 година.
Еднаш, во раните, крвави деведесетти, слушнал дека звучел „како вчера да дошол од Белград“ во Хрватска. Па не живееше само во Белград. Иако често и со задоволство доаѓаше во овој град.
Исто како што беше на неодамна завршениот мартовски фестивал на документарен филм, каде што беше премиерно прикажан неговиот документарен филм насловен „1991. Збогум Југо филм, збогум Југо фестивал, збогум Југославија… се гледаме во следната војна“.
Кога ќе ја погледнете оваа историја на Југословенскиот филмски фестивал во Пула од неговото создавање во 1958 година до неговото исчезнување во 1991 година, јасно ви е дека Игор Гало му посвети голем дел од својот живот:
Тој јули 1991 година, четири часа пред да биде официјално отворен, претседателот на Советот на фестивалот, филмски режисер и сценарист Антун Врдољак (92) пред медиумите објави дека Фестивалот се откажува поради безбедносни мерки, бидејќи „има војна во татковината која ескалира секој момент“. Зошто не го снимивте Врдољак како сведок на тој историски момент?
– Кога ситуацијата малку се смири, побарав изјава од него во која ќе зборува за неговото сеќавање од тоа време, како што кажаа другите соговорници во филмот. Пресметав, поминаа години, се спушти приказната и прашината, можевме да разговараме со дистанца, ладни глави. Сакав да ми каже која е позадината на сето тоа, не можеше да помине без некаков запис, документ, одлука… Ние двајцата добро се познававме, а тој ми зборуваше многу љубезно. Целиот негов одговор се сведе на неколку реченици: „Знаеш, Игор, не се замарај со тоа“. Ти си млад човек, тоа не ти треба. И онака таму ништо не можеш да поправиш!“ Ми беше јасно дека нема да добијам ништо од него, но затоа снимав многу други актери кои со своите интересни сведоштва ги евоцираа мрачните денови во Пула во таа несреќна година. Од 1991 година.
Ти си југословенски и хрватски актер, татко ти и мајка ти се Истарци, најголемиот дел од животот го живееш во Пула, дали мислиш дека Пулскиот фестивал можеше да опстане на некој друг начин, освен како национален хрватски фестивал, кој неминовно го претвори во?
– Можеше, се разбира, но тоа не беше намерата. Намерата била да се изврши насилство и тоа е извршено. Не можете да скршите систем освен ако не примените брутална сила. Да се сакаше, можеше да стане регионален меѓународен фестивал на кој ќе учествуваа сите новосоздадени земји кои учествуваа како републики со својата кинематографија, плус Бугарија и Романија. Токму она што денес го глуми Сараево. Само што фестивалот во Сараево беше инсталиран со големи пари кои намерно беа издвоени за да го направиме тоа што го добивме. Не е ни како Пула, поточно директно противречи на она што го претставуваше Пула. Го испратиле пијаниот Ник Нолт кој не сакал ни да спие во Сараево, па преноќил во Дубровник. Значи, во друга земја.
Немам ништо против фестивалот во Сараево, бев таму и видов како изгледа, и затоа можам да кажам дека е хибрид, миш-меш што не наликува на регионот, ниту на Југославија и како што треба да покаже дека светот се измешал таму. Вакви фестивали во околината има колку сакаш. Имате 500 фестивали на 500 километри, што не дава нова вредност. А најлошото е што никој не гледа.
А види, на пример, на приватната телевизија Класик, имаш домашни филмови што пуштаат нон-стоп. Што мислите, дали тој приватен би го прикажувал филмот Мост барем еднаш неделно ако нема интерес и гледачи? Па, се разбира дека не би. За жал, владата на денешните земји, Србија, Хрватска или која било друга, не се занимава со филм, туку тоа е оставено исклучиво на приватни лица.
Овој ваш филм не доби поддршка од надлежниот хрватски филмски орган, па го направивте во своја продукција?
– На почетокот на овој милениум побарав и добив првична финансиска поддршка од градот Пула. Сакав да направам документарен филм за некој од следните јубилеи што ќе се прикажува во Пула. Потоа се пријавив со сите придружни прилози што се потребни во случај на документарен филм, го испратив до Хрватскиот аудио-визуелен центар, но немаше одговор. Се пријавив и во ХРТ со идеја да направам филм и мини-серија, повторно, ниту писма, ниту разгледници. А потоа ми се јави Дејан Дабиќ со предлог филмот да се прикаже во неофицијалниот дел од фестивалот, доколку го завршам на време. Завршив и испратив. И немам намера никому да го понудам, бидејќи сега сите знаат дека постои.
Не мислевте дека на многумина не им се допаѓа документот за моќната кинематографија на една голема земја што ја покажува немоќта на модерната кинематографија на новите земји, за која често зборувавте?
– За таа кинематографија зборувам како документарец, барем како учесник. Никогаш не сум се понудил на ниту еден режисер, ниту сум седел со режисери на кои би им се препорачал. На кого му пречи вистината вака спакувана за времето кога Пулскиот фестивал беше единствен, голем и поразителен, не ме загрижува.
Кога отидовте во Кина со Бата Живојиновиќ и Реља Башиќ, Бата ве замоли да го замолите Борис Дворник да оди со вас. Се знае дека Борис не отиде?
– Тогаш бевме повикани од Кинезите по повод 60-годишнината од победата над фашизмот. На прашањето зошто ние, ми рекоа дека ние со филмовите „Валтер го брани Сараево“ и „Мост“ сме симболи на антифашистичкото движење. Ја донесов камерата и снимав се, тоа се неверојатни кадри. На пат кон Кина, Бата Живојиновиќ и Реља Башиќ се сретнаа во Виена, за прв пат по распадот на земјата. Снимив колку е трогателно. И на враќање пак ги снимам, се разделуваат, Бата оди на едната, Реља на другата.
Бата ме замоли да го замолам Борис Дворник да оди со нас. За жал, Борис не прифати. Моја претпоставка е дека тој не можеше да тргне по таков пат, во таа прилика, бидејќи беше во клинч на зависност од Тончи Врдољак и целата логика на новата Хрватска, чиј пратеник беше тој.
Да не беше сето тоа, дали мислиш дека ќе тргнеше на тоа патување со Бата?
– Мислам дека би. Сепак, тој беше во сендвич, немаше простор за маневрирање да направи таков потег, бидејќи тоа би значело дека ќе му замери на некој важен. А како пратеник веќе уживаше некои привилегии кои му значеа.
Но на Бата му беше жал за тоа?
– Да. Во овој поглед, и покрај тоа што припаѓаше на владејачката партија, Бата беше многу понезависен. Тој беше свој, не го правеше тоа што не сакаше. Помеѓу двајцата имаше тенка црвена линија. Го ценев и сакав Бата. Особено му бев благодарен што заедно со Столет Попов од Македонија бев единствениот од регионот кого бев поканет на големата прослава на неговиот 77 роденден и 55 години работа во преполниот Сава центар. Имав мака што да му донесам од Пула за таа прослава. Не сакам пршута и вино, нели?! И ја зедов гипсената арена што се продава пред Арената, ја обоив со „златна“ боја и ставив плоча на која пишуваше „Четврта златна арена“. За некој што доби три вистински Златни Арени, ја донесов оваа четврта!
За нас, од оваа дистанца, Истра отсекогаш била своевидно прибежиште за сите уметници кои не биле големи Срби, ниту големи Хрвати. Колку вистина има во тоа?
– Има одредена вистина и секако дека атмосферата во Истра е подобра отколку во многу други области. Но, има и други вистини. Секоја средина има свои шовинисти, прашање е само дали искочиле или се кријат. Јас сум од Истра, па добро знам што се случи во Истра, какви страсти се разбудија, какви митови и пуританизам, потреба да се докаже кој е во право. Ниту една средина не се одбрнила од тоа. И се плашам дека сега некој повторно се расправа за приказната за странски пејачи кои не се соодветни за одреден простор. Сè ми изгледа како некој да го пумпа од страна. Затоа се срамам како граѓанин на Пула. Иначе не сакам нации, немам врска со нации. Само сакам и ценам многу поединци во различни нации.
Сте служеле војска, која тогаш се викала ЈНА, во Белград, во Топчидер. Дали бевте регрутирани во војната во деведесеттите?
– Не. Никој не ме допре, и не го разбирам тоа. И немав кој да ме поштеди.
Позната е приказната за тоа како дојдовте во Белград преку Унгарија во 1996 година за да се видите со вашите пријатели. Не се плашеше?
– Да се плашев немаше да го сторам тоа. Бев навикнат на голем двор – Југославија, а кога ми го ускратија, тешко ми беше без него. Затоа решив да одам во Белград, дојдов директно во Југословенското драмско, а таму беше премиерата на претставата „Во потпалуба“ . Јован Ќирилов и Бранко Цвејиќ некако ми набавија две карти, бидејќи, се веќе беше поделено или продадено. Кога влегов во бифето, Љуба Тадиќ ме погледна зачудено и со тој глас извика: „Па, дали сте нормални?!“ Ги прегрнав и бакнав сите. Жика Павловиќ на негов начин ме праша: „Што е, отворена ли е границата?“ Па, велам, дојдов преку Унгарија. Знам дека многумина тогаш мислеа дека нормален човек не ќе оди од Истра преку Унгарија во Белград затоа што му недостигаат пријателите од Белград. Го направив тоа, и повторно би го направил.
Еден од вашите драги колеги со кои се дружевте беше Слободан Цица Перовиќ. Делите многу дружења, патувања, но знаевте и да молчите со него?
– Клучно беше да се биде во можност да се молчи. Никогаш ништо не го прашав, чекав да почне да зборува. И што и да рече, ми беше интересно. Беше посебен во се што правеше. Снимав со него, научив да пијам вињак, првпат пробав отпадоци во кафана спроти Југословенски драмско, која веќе ја нема.
Колку проблеми имавте поради вашата југословенска или југословенска ориентација?
– Пораснав и одев на училиште, па работев во сите републики на поранешна Југославија и сиот тој простор го чувствував како свој. Никогаш не размислував кој е кој по националност или вера. Меѓутоа, кога дојде време да се изјаснam, тоа мораше да се направи. Така дознав дека сум всушност Хрват, одамна крстен во една мала црква во Истра, за разлика од многумина кои во деведесетите беа (пре)крстени сосема нагло како големи Хрвати во нивните сериозни години.
Никогаш не сум била жртва и не сакам никој да ме гледа како каква било жртва. Има луѓе кои се снашле сериозно лошо поради различни поделби, но јас не бев таков. Мојата сопруга е Србинка и никогаш не сме дозволиле таа разлика во потеклото и верата да биде никаков проблем. А сите што сакаат да се справат со разликите, почнуваат со напад на семејството. Знаете ли колку бракови се распаднаа затоа што првиот удар дојде од семејството? Семејството беше првото што рече „врати ја жената дома“ или „разведи ја жената“. Кога семејството е силно, никој ништо не ти може. Јас и Мирјана не се откажавме, иако не беше лесно. Успеавме да се ослободиме од секој баласт што може лошо да влијае на нашите животи. Од семејството до пријателите.
