Од 2016 година, владата на Орбан исплатила 252 милиони евра грантови и субвенционирани заеми на своите сонародници во Војводина. Дури 58 отсто од тие пари завршија во „џебовите“ на четири отсто од кандидатите поврзани со СВМ и Фидес, но и со Српската напредна странка
МАЈА БЈЕЛОШ
Неодамна објавените резултати од минатогодишниот попис на населението по националност укажуваат на драматичен пад на бројот на Унгарци кои живеат во Србија. Споредено со пописот од 2011 година, кога во земјава имало 253.899 Унгарци, денес во Војводина живеат 184.442 од нив, што е пад од 27,4 отсто.
Иако причините за ваквата состојба се повеќекратни, се смета дека политиката на Виктор Орбан и доделувањето унгарско државјанство на етничките Унгарци надвор од Унгарија (2011) значително придонеле за емиграција на населението од Србија во Унгарија и во другите земји на Европската Унија. Жителите на пограничните места тврдат дека војводинските села се празнат и дека миграцијата е постојана, а причините за заминувањето се од економски, политички и социјален карактер. Досега, повеќе од 100.000 граѓани на Србија добиле унгарски пасош, вклучувајќи 10 до 15 отсто од оние кои не се етнички Унгарци, но чии предци живееле во Австро-Унгарија до 1920 година. И покрај негативниот тренд на емиграција на населението, унгарскиот пасош им олесни на многу граѓани на Србија да се преселат, престојуваат, работат и студираат во ЕУ и САД.
Тешко е да се одреди колку Унгарци ја напуштиле Србија бидејќи Републичкиот завод за статистика не води евиденција за меѓународната миграција. И Националниот совет на унгарското национално малцинство нема податоци за емиграцијата на Унгарците од Војводина, но некои членови на Националниот совет истакнуваат дека миграцијата е подрастична отколку во 90-тите.
Долгорочниот ефект од иселувањето на Унгарците од Војводина е слабеење на социјалната кохезија и мултикултурализмот. Тоа најмногу се забележува на ниво на образовен систем и заминувањето на младите од Војводина да студираат во Унгарија заради подобар живот, градење кариера и остварување повисоки примања. Во последните десет до петнаесет години, значително е намален бројот на ученици од унгарска националност кои посетуваат настава на унгарски јазик во основните и средните училишта. Споредено со падот на бројот на ученици во основните (10 проценти) и средните училишта (речиси 14,7 проценти) низ целата земја, падот на бројот на ученици од унгарското малцинство е четири пати поизразен – речиси 40 проценти. За разлика од падот на посетеноста на наставата на унгарски јазик, двојно е зголемен бројот на ученици во основните училишта кои наставата ја следат на српски јазик, но учат „унгарски со елементи на национална култура“.
Иселувањето на Унгарците од Србија ја поттикна унгарската влада да воведе посебни мерки и да започне инвестициска шема за економски развој на унгарската заедница во Војводина. Од 2016 година, многу компании, претприемачи и земјоделци во Војводина добија речиси 252 милиони евра грантови и субвенционирани заеми од унгарската влада преку Фондацијата Просперитати со седиште во Суботица за економски активности, како што се купување на земјиште и рурални куќи, земјоделска механизација, инвестирање во системи за наводнување, сточарство, промоција на туризмот и започнување бизнис. Сепак, економското зајакнување на етничките Унгарци набрзо се претвори во коруптивна шема за финансирање на Алијансата на Војводинските Унгарци (СВМ) и нејзината клиентелистичка мрежа, особено за време на изборите. Според истражувачките новинари, 58 отсто од средствата (146 милиони) од Фондацијата завршиле во „џебовите“ на четири отсто од кандидатите поврзани со СВМ и Фидес, како и со владејачката Српска напредна партија. Фондацијата ја предводи Балинт Јухас, член на Претседателството на СВМ, а тројца од шесте членови на одборот на фондацијата се исто така членови на СВМ или биле партиски кандидати на претходните избори. Претпоставката е дека вложувањето пари во унгарските заедници во странство во суштина служи за поддршка на владејачката партија Фидес на чело со Орбан.
Унгарците надвор од Унгарија генерално се гледаат како гласачи на Фидес, што не е изненадувачки со оглед на тоа што унгарскиот премиер им додели унгарско државјанство и право на глас со дарежлива финансиска поддршка. На изборите во 2022 година, на пример, од вкупно 267.834 гласови од унгарската дијаспора, речиси 94 отсто беа за Фидес.
Според податоците на Националната изборна канцеларија на Унгарија, вкупниот број на државјани на Србија запишани во избирачкиот список е 68.557, а на парламентарните избори во Унгарија во 2022 година гласале 44.729 или 65,31 отсто од нив. Не се знае како гласале граѓаните на Србија, но познато е дека СВМ активно се вклучила во мобилизирање на сонародниците да се пријават на изборите и да гласаат за Фидес. Преседан е тоа што политички и невладини активисти во врска со СВМ делеле гласачки ливчиња од Унгарија на двојни државјани во Србија. Згора на тоа, според медиумите, активистите на СВМ дури им помогнале на граѓаните да го пополнат гласачкото ливче нудејќи им на граѓаните наместо тоа да ги достават тие гласачки ливчиња до унгарскиот конзулат во Суботица. Оценката на локалните унгарски политичари, како што е Арон Чонко, е дека такво нешто не би било можно без директен договор на српскиот претседател Александар Вучиќ, унгарскиот премиер Орбан и лидерот на СВМ, Иштван Пастор.
Демографскиот пад и иселувањето на Унгарците од Војводина создадоа впечаток дека Унгарија може да го загуби политичкото влијание во Србија. Дел од војводинските Унгарци и локални политичари се на мислење дека Војводина е „политички изгорена земја“, а СВМ на чело со Пастор е најсилната политичка опција, без конкуренти. СВМ ужива релативно стабилна поддршка во однос на бројот на гласови, а еден од главните конкуренти на СВМ, Унгарското движење, пропадна по општите избори во Србија во 2022 година. Како резултат на тоа, СВМ беше единствената партија што поднесе листа за изборите до Националниот совет на унгарското малцинство во ноември истата година, освојувајќи ги сите 35 пратенички места. Затоа, нема страв дека политичката моќ на сојузникот на Фидес ќе опадне ако има помалку Унгарци во Војводина. Меѓутоа, доколку сегашната ситуација опстојува, Унгарците нема да имаат друг избор освен да гласаат за СВМ.
Во 2022 година, министерот за надворешни работи на Унгарија, Петер Сијарто, оцени дека Унгарците се во добра позиција, бидејќи владата во Србија ги третира „крајно праведно“. На републиканско ниво, СВМ е во коалиција со владејачката партија и моментално има пет места во републичкиот парламент, а нивните носители имаат влијателни функции во Националното собрание. Пратеничката Елвира Ковач, на пример, е еден од потпретседателите на Националното собрание и претседател на Комисијата за евроинтеграции.
Сепак, добрите коалициски односи и срдечните лични односи меѓу лидерите на Србија и Унгарија не се префрлени на ниво на општеството. Политичкото зближување на Србија и Унгарија претставува салонско помирување на лидерите, а не помирување на двата народа, бидејќи Орбан и Вучиќ не работат на помирување на народите. Односите меѓу мнозинското население и Унгарците во Србија се влошија од 2011 година поради националистичката реторика и политика, како и поради конкуренцијата меѓу Сојузот на Унгарците од Војводина и Српската напредна партија во мултиетнички средини. Обидот на Унгарија да ја ревидира историјата преку локалните елити дополнително ги наруши српско-унгарските односи и доведе до серија протести против изградбата на споменик на „невините жртви од 1944/45 година“ на комунистичкиот режим. Контроверзите околу споменикот се дека меѓу „невините жртви“ имало и криминалци од Рацијата во 1942 година, кои Унгарија ги осудила како воени злосторници во Втората светска војна. Последица на сето тоа е гетоизацијата на Унгарците. Згора на тоа, националистичките политики на двете страни придонесоа да се заборави соживотот, а доминантен е впечатокот дека Унгарците и Србите денес живеат еден до друг, а не заедно.
(Авторката е истражувачка во Белградскиот центар за безбедносна политика)
