Со влезот во ЕУ, започна метеорскиот подем и трансформација од земја на масовно иселување во земја на шанси и просперитет, која привлекува и експерти и очајни луѓе
ВЕРА ДИДАНОВИЌ
Веќе четири години, секој вторник, неколку постари луѓе се собираат на прометната улица О’Конел во Даблин за тивко да држат транспарент „Дедовците против расизмот“ за да ги предупредат сограѓаните на опасноста својот гнев да го насочат кон тешкиот живот на имигрантите од посиромашните краеви. на светот. Тие се сеќаваат на нивните години на сиромаштија и емигрантско искуство од времето пред Ирска, со влезот во ЕУ, да го започне својот метеорски подем и трансформација од земја на масовна емиграција во земја на шанси и просперитет, која привлекува и експерти и очајни луѓе.
Брзиот развој донесе и високи цени, особено во делот на домувањето, а со тоа и незадоволство кај дел од општеството. Но, на „смарагдниот остров“ сè уште нема многу антиимигрантски настроени, но самата нивна појава беше аларм за нашите случајни соговорници, но и за „Дедовците против расизмот“. Немавме среќа да ги запознаеме за време на нашиот престој во земјава, која во периодот од 1995 до 2007 година го заслужи името „Келтскиот тигар“, а по кризата 2011-2014 година, кога се најде во друштво на проблематичните економиите на Европа, со Португалија, Италија, Грција и Шпанија (PIIGS) станаа „Келтскиот феникс“ и го продолжија растот што продолжува и денес.
ЛЕКЦИИ ОД ИСТОРИЈА Ирците, очигледно, ги учат лекциите од нивната тешка историја. Не е само подготвеноста на група постари лица да предизвикаат некои грди зборови и мрачни погледи потсетувајќи ги на човечките вредности на улица (но сепак само спорадично, велат тие). Податоците што ги дознаваме од Ноел О’Конел, директор на Европското движење во Ирска (ЕМИ), укажуваат на заклучокот за меморијата. Влезот во ЕУ во 1973 година го поддржале 83 отсто од граѓаните тогаш и не се покајале – според истражувањето на ЕМИ од март годинава, 84 отсто од граѓаните сметаат дека Ирска треба да остане членка на Унијата.
Во исто време, тие сакаат да ја реформираат Унијата: 49 отсто од анкетираните веруваат дека ЕУ се движи во вистинската насока, но речиси една петтина (24 отсто) сметаат дека патот е погрешен. Областа на миграција беше оценета како најлошо, а трговијата најдобро.
Свесни за придобивките што ги добиваат од членството во ЕУ, Ирците се гледаат себеси како пример за другите, вели О’Конел: над 57 отсто од граѓаните го поддржуваат проширувањето на Унијата. Во МНР, пак, прецизираат дека има силна поддршка од сите партии и граѓани за проширување на „не само Украина, туку и на Западен Балкан“, но дека се гледаат и постигнувањата. „Ирска го поддржува европскиот пат на Србија, но ние сме загрижени поради неусогласеноста на надворешната политика со политиката на ЕУ“, велат неофицијално. Дознаваме и дека на лето ќе отворат амбасади во Белград и Сараево, како и дека веќе се предложени идни амбасадори.
ЛЕКЦИИ ОД СЕВЕРНА ИРСКА Не е безначајно – според неофицијалните тврдења на претставниците на Европската комисија во Ирска, влијанието на таа земја во Унијата далеку ја надминува улогата што можеше да се очекува за земја од околу пет и пол милиони жители. Јасно е и зошто – според податоците на Евростат за 2023 година, Ирска со 79.300 евра БДП по жител е втора во ЕУ, далеку над просекот (37.600 евра).
Не би се рекло дека нашиот самонаречен „балкански тигар“ се обидел да земе нешто од еден толку успешен модел, до степен до кој тоа го дозволуваат географските, политичките и други околности. Да речеме – субвенционирање на странски инвеститори не постои во Ирска, исто како што нема пандан на нашата приказна за ископувањето на литиум како главен двигател на замислениот иден развој. Ирска е фокусирана на услугите, технологијата и индустријата за медицински производи и трговијата низ целиот свет.
Додуша, за клучниот фактор на ирскиот напредок, влезот во ЕУ, придонесоа и сплет на околности: иако имаше сомнежи дека во тоа време екстремно сиромашната и неразвиена земја имаше место во Унијата, „вратата“ и беше отворена од влезот на Велика Британија. Заедничкиот влез во ЕУ го овозможи преговарачкиот процес кој доведе до решение на проблемот во Северна Ирска, што требаше да биде лекција за косовскиот проблем.
Пристапот до единствениот пазар и слободата на движење овозможени со членството во Унијата, но и ниските корпоративни даноци, употребата на англискиот јазик и високообразовната работна сила (на чие создавање работеше Ирска порано, со промените во училиштето систем започнат во шеесеттите) се покажа како силен магнет за странските инвестиции. Особено американските, па денес Ирска е мост преку кој американските компании стигнуваат до европскиот пазар.
Според Агенцијата за странски директни инвестиции, денеска во таа земја се застапени 1.800 меѓународни бизниси. Стотици илјади луѓе се вработени во технолошките гиганти како Google, Intel, IBM, Microsoft, Facebook, Apple, HP, како и бројни компании од секторот на медицинската индустрија.
ДОМАШНОТО ПРЕТПРИЕМНИШТВО За време на нашиот престој во Даблин, како дел од програмата Пулсот на Европа – посети на медиумите во ЕУ, се погриживме Ирците да сметаат и на домашното претприемништво: преку државната агенција за поттикнување на претприемништвото, Enterprise Ireland (EI), која денес има 50 канцеларии во 24 земји, ирската влада инвестирала 175 милиони евра во иновативни домашни компании со глобални амбиции, ни изјави Мајкл О’Ди од агенцијата.
Еден од корисниците на помошта за ЕИ е компанијата Learn Upon Company, основана пред 12 години од привремен жител на Белград (поради брачни околности) Дес Андерсон и Даблинец, нашиот соговорник Брендан Ноуд. Компанијата произведува софтвер кој овозможува креирање, испорака и следење на едукативни курсеви и сега има 1.550 клиенти во повеќе од 40 земји, а нивната обука ја користат повеќе од 21 милион луѓе. По првичната финансиска помош, денес добива поддршка од ЕИ за подигање на својата видливост и изнаоѓање нови пазари, а нејзините 290 членови на тимот се распоредени во Даблин, САД (Филаделфија и Солт Лејк Сити), Сиднеј, но и во Србија (околу 50 од нив во Белград, Нови Сад, Ниш и Ужице). Ноуд вели дека многу лесно и со задоволство соработува со српските инженери чие образование го цени, но нема клиенти во Србија.
Нинг На, 38-годишниот Кинез кој пристигнал во Даблин пред 24 години за да го научи јазикот, благодарение на спортската стипендија заработена со играње пинг-понг, ни кажа дека Ирска, освен најзелената трева што може да се замисли, е плодна почва за претприемачи. По соработката со бројни странски компании, тој одлучи да започне софтверски стартап. „Во Ирска е прилично лесно да се добие грант од 20.000-30.000 евра ако имаш добра идеја“, објаснува соговорникот што го сретнавме во Guinness Enterprise Center (GEC), најстариот центар за инкубација во Ирска, кој ги поддржува бизнисите на самиот почеток. и раните фази на развој, нудејќи им простор за работа и различни форми на стручна помош. Зафатениот директор на ГЕЦ, Ниам Колинс, инаку, не поздрави со српско „добро утро“
ЗЕМЈА НА ОБРАЗОВАНИТЕ Дури и пред ниските корпоративни даноци (кои сега се зголемуваат од 12,5 на 15 проценти) и државната помош за претприемачите, квалитетното образование редовно се наведува како важен фактор за економскиот напредок. И трајно: државата, меѓу другото, со цел да ги поттикне луѓето да го продолжат своето образование, ја спроведе кампањата „една вештина годишно“, која, според Министерството за образование, имала ефект. Ирска е меѓу земјите со најголем процент на луѓе со факултетска диплома во Европа. „Речиси премногу“, велат тие во разговор без снимање.
Овде има премалку простор да се објасни структурата на образовниот систем (претежно државен). Затоа ја замоливме д-р Весна Јакшиќ, предавач на технолошкиот универзитет Манстер во Корк и лидер на тимот во проектот EirBLADE (рециклирање на композитни делови од искористени турбини на ветер) да објасни што го прави ирскиот образовен систем успешен. Одговорот го скратуваме: пристапот кон учениците и студентите е личен и релаксиран, професорите се трудат да направат се’ за да го извлечат најдоброто од нив, со став „никој не се раѓа учен“. Системот е флексибилен, има изборни предмети и во средно и во факултет, а има и кариерни советници кои помагаат во тој избор (Ирците, инаку, три или четири пати во животот ја менуваат професијата). Државните инвестиции се големи: „Никогаш не се случило да имам потреба да им покажам нешто на студентите и да ми кажат дека нема буџет за тоа“, вели Весна Јакшиќ.
И таа не би можела да ни го каже тоа доколку Ирска не влезеше во ЕУ. Не само затоа што таа дошла во таа земја токму поради нејзиниот економски напредок што штотуку започнал, туку и затоа што до влезот во Унијата, во Ирска постоел закон („Брак бар“) според кој жените, по бракот, морале да си заминат од нивните работни места во јавниот сектор. Колку е сменета положбата на жената покажуваат и податоците на ЕУ дека дури 32 отсто од претприемачите во земјава се жени.
Длабоко конзервативната Ирска доживеа драматични општествени промени откако стана дел од Унијата: разводот беше дозволен со референдум во 1995 година, истополните бракови во 2015 година и абортусот во 2018 година. „Но, тоа не значи дека таа се откажала од сите традиционални вредности. Ирска има добра рамнотежа меѓу високите стандарди и човечките вредности. Средната класа е голема и добро образована, пријателска. Семејствата се големи и се држат заедно. Ирците волонтираат многу, мислам дека по глава на жител даваат најмногу во светот за хуманитарни цели“, вели Слаѓан Кутијевац, ИТ специјалист во мултинационална компанија. Тој самиот придонесе за културата на волонтирање: го основаше кошаркарскиот клуб Онгар Чејсерс, кој за 12 години стана најголемиот клуб во земјата. Пред две години ја доби наградата волонтер на годината од Здружението на кошарка.
ЦРКВАТА И БАРОТ Разговараме со Кутијевац во The Church пабот, поранешната црква Света Марија, првата класична парохиска црква изградена на почетокот на 18 век, каде што во 1761 година се оженил Артур Гинис, основачот на најпознатата ирска пиварница. Објектот имал верска функција до 1986 година, а потоа, откако црквите почнале да го губат влијанието, извесно време бил магацин за хартија. По седумгодишна реконструкција, која вклучуваше отстранување на моштите на свештеникот и преместување на гробиштата лоцирани таму, тој стана популарен бар во центарот на градот.
„Црковниот паб добро го симболизира местото каде што е Ирска – земја која беше под силно влијание и притисок на црквата, стана модерно општество“, вели Кутијевац и објаснува дека станува збор за технолошки исклучително модерен паб. Бурињата за пиво, на пример, се наоѓаат во друга зграда, па цевките одат под улицата каде што минуваат трамваите, вентилацијата е скриена од погледот, лифтот што ја носи храната изгледа како обичен столб … Додека седиме веднаш до големата црковна оргула во секогаш полниот бар, на првото ниво од зградата настапуваат традиционални ирски танчери, а пред него нема религиозни групи кои би ги нападнале посетителите за богохулење.
Се разбира, не е сè идеално во Ирска: ова е најочигледно во областа на инфраструктурата, која не можеше да го следи брзиот економски раст на земјата. Даблин сè уште нема метро, а сообраќајот полека тече низ тесните улички на градот. Автобусите и трамваите блескаат чисти, но неправилни, па Младен Цветковиќ, еден друг српски информатичар кој пристигна на зелениот остров на почетокот на 2000-тите, вели дека е полошо отколку во Белград.
Со него и неговата сопруга и колешка Оливера Миленковиќ разговараме меѓу другото и за проблемот со домувањето на кој сите ни го привлекуваат вниманието. Немањето простор за домување наметнува високи цени – стан од педесетина квадрати, не баш во центарот, чини 350.000-400.000 евра, додека куќа со четири соби и градина чини над 600.000 евра. Изнајмувањето на мал стан на четири до пет километри од центарот чини 1.500-2.500 евра. Во Даблин нема монструозна градба на која сме навикнати во Србија – нема едносемејни куќи во поширокиот центар на градот, зградите имаат најмногу четири или пет ката, а Ирците претпочитаат да имаат куќа со двор , па градот расте во широчина.
РАЈ ЗА ПЕНЗИОНЕРИТЕ Српскиот почесен конзул Живко Јакшиќ објаснува дека немањето станови е последица на недостигот на работна сила во областа на градежништвото. Имаше, вели, многу Полјаци вработени во тој сектор, но тие се вратија во земјата во времето на ковидот. Од друга страна, од Европското движење велат дека недостигот на станови е предизвикан од зголемувањето на бројот на работната сила, но на други профили – вработените во мултинационалните компании често имаат проблем да најдат стан во Даблин.
Сега, повеќето од луѓето кои доаѓаат во Ирска се Бразилци, Индијци, Пакистанци, Филипинци… Земја во која до средината на деведесеттите речиси и немаше странци, денес е изразито мултиетничка. Кутијевац извесно време водел статистика во кошаркарскиот клуб што го основал, достигнувајќи дури 66 нации. Потоа престана да брои, но знае дека бројот продолжи да се зголемува.
„Атмосферата кон странците е флексибилна, тие се доста пријателски расположени и подготвени да помогнат“, вели Цветковиќ. „Тие ни се повеќе слични од другите западњаци“, додава Оливера Миленковиќ. И двајцата потврдуваат дека стекнале многу пријатели и дека, како и другите наши граѓани, тие се добро интегрирани во ирското општество.
И на крајот од оваа релативно кратка приказна за животот во Ирска, детал погоден за споредба со „лидерот на Балканот“: во Ирска, според конзулот Јакшиќ, најдобро живеат пензионерите, кои покрај пензија имаат и бројни поволности (превоз, здравствени услуги, помош за греење доколку живеат сами, бесплатна телевизија…). Покрај скандинавските земји, вели тој, Ирска е една од најдобро организираните земји во Европа во однос на социјалната грижа. Тешко е да се зборува за просечна плата бидејќи таа се одредува бруто на годишно ниво, но доволно говорат и податоците на Евростат за минималната плата за јануари – со 2.146 евра, Ирска е на второто место во Европа, по Луксембург (2.571). Налик на тигар, но реално.
