Исток или Запад – дилема која многу била пресудна и често трагична за земјите од Западниот Балкан. Таа дилема често се врзува само за Србија, но секако таа опстојуваше и во Jугославија. Анализа на BBC преку новинарот Слободан Маричиќ
Долгодишниот претседател на Југославија Јосип Броз Тито беше симбол на неврзаноста и лидер кој успешно лебдеше ме]у двата идеолошкки и воени полови во повоениот свет. Оние кои го наследија во скусената Југославија а потоа во Србија се уште се обидуваат да седат на две столици, како што им се забележува, но не со толкав авторитет и со соминтелен кредибилитет на двете страни – и на Исткот и Западот.
Во анализата на новинарот Маричиќ оваа политичка дилема на определувањето се разгледува хронолошки – од постоењето на Србика како постотоманска држава до Кралството Југославија а потоа и СФРЈ, се до поновото владеење на Милошевиќ и Вучиќ
Србија во последните два века измина долг пат, од независноста и три Југославии, до крвавите 1990-ти, честопати обидувајќи се да „седне на две столчиња“.
„Тоа беше како во филмовите, кога некој ќе истегне јаже меѓу зградите, а потоа оди и балансира преку пропаста“, изјави историчарот Александар Марушиќ за Би-Би-Си. „Како што рече Никола Пашиќ, долгогодишниот премиер на Србија, на прашањето дали некој треба да биде блиску до дворот – ако си премногу блиску ќе изгориш, а ако се оддалечиш ќе замрзнеш.
Србија и денес се обидува да одржи политички баланс.
Војната во Украина беснее речиси четири месеци, а Русија е под санкции на Западот, на кои Србија, иако кандидат за членство во Европската унија, не се приклучи, иако гласаше за резолуцијата на Обединетите нации за осуда на инвазијата.
Но, столчињата се повеќе се тресат, Западот бара од официјален Белград да избере страна, а се потсетува на слични надворешнополитички загатки низ историјата.
Современото кнежевство Србија, на чело со династијата Обреновиќ, формално стекна независност од Отоманската империја во 1878 година на конгресот во Берлин. Четири години подоцна Србија стана кралство и во надворешната политика главно беше насочена кон соседните Австро-Унгарија и Русија, поради верската и културната блискост на двата словенски народи.
Владеењето на династијата Обреновиќ било прекинато во 1903 година со мајскиот пуч, кога група заговорници, предводени од Драгутин Димитријевиќ Апис, го убиле кралот Александар и неговата сопруга Драга, а на тронот дошол Петар Караѓорѓевиќ.
Како една од победничките земји во Првата светска војна, Србија беше иницијатор за создавање на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците (СХС) во 1918 година.
„Кралот Петар беше повеќе насочен кон Русија и Франција, но и тоа не беше целосно“, изјави за Би-Би-Си Небојша Дамњановиќ, пензиониран советник кустос на Историскиот музеј на Србија.
Во 1929 година Кралството добило ново име – Југославија, а по Втората светска војна ново општествено уредување, па станало Социјалистичка Федеративна Република (СФРЈ).
Јосип Броз Тито, неговиот доживотен водач, за време на Студената војна, кога светот постојано беше на чкрапалото на стравта од конфликт меѓу Америка и Советскиот Сојуз, па одигра значајна улога во геополитичките превирања и беше еден од основачите на независното движење.
„Југославија тогаш водеше разновидна, прагматична и, во контекст на Студената војна, многу успешна надворешна политика“, изјави за Би-Би-Си Кенет Морисон, професор по современа историја на Југоисточна Европа на Универзитетот Де Монтфорт во Велика Британија.
Меѓутоа, таа земја се распадна во граѓанската војна во 1990-тите и за време на владеењето на Слободан Милошевиќ, поранешниот претседател на Србија и СР Југославија, кој одговараше за воени злосторства пред Меѓународниот кривичен суд во Хаг.
„Денешната позиција на Србија, сите нејзини дилеми и предизвици, имаат многу повеќе врска со настаните од 1990-тите отколку со претходната историја“, Дејан Ѓокиќ, професор по модерна и современа историја на колеџот Голдсмит, Универзитетот во Лондон и визитинг професор на Јужна -Источна историја, изјави за Би-Би-Си.
Каде е истокот, а каде западот?
Географската положба на Балканскиот Полуостров, на границата на Азија и Европа, историски претставуваше место на средба, соработка и спојување на различни култури, религии и јазици.
„Во дебатите овде често се цитира Свети Сава, кој наводно рекол дека Србија е исток на западот и запад на истокот“, вели Ѓокиќ. „Но, тоа е мит, тој цитат е измислен во втората половина на 20 век“, додава тој.
Меѓутоа, како што наведува, Србите „на некој начин се погранична нација, која често била принудена да има нешто подобри односи со некоја голема сила и да бара заштита од неа, како и да соработува со соседните народи со кои често живеела. мешано“.
Дали Србија низ историјата била повеќе наклонета кон исток или кон запад?
Одговорот на тоа прашање не е толку едноставен, велат експертите.
Ѓокиќ истакнува дека во средниот век „концептот исток и запад не постоел во денешна смисла“.
„А ако тогашните Срби имаа идеја за тоа, тогаш тоа беше дека тие живееле западно од Константинопол, кој за нив беше центар на цивилизацијата и светот.
Константинопол, денешен Истанбул, бил главен град на три империи – Римска, Византиска и Отоманска, во чии раце паднал во 1453 година.
После тоа, битките меѓу Отоманската и Австроунгарската империја траеле со векови на Балканот – а нивната граница долго време била во Белград, на реките Сава и Дунав.
Русија и другите европски сили често се мешаа во тие борби.
„Тогаш што е Австро-Унгарија? Централна, Источна, Западна Европа, глобална сила или по малку од се“, прашува Ѓокиќ.
„Зависи од кој агол гледаш, бидејќи тоа не се обични географски одредници, а се менуваат и историските контексти – тоа е симболична географија, која може да се открие веќе во 18 век, преку разни патописи од Запад, пред се германски. и британски“.
Пример за тоа, што не се случило толку одамна, често им кажува Ѓокиќ на студентите.
„Цитирам британски новинар кој патувал низ Југославија некаде во 1990 или 1991 година, непосредно пред распадот на земјата.
„Прво беше во Љубљана, каде разговараше со разни познаници и пријатели, од каде продолжи за Нови Сад. Словенците тогаш му рекоа „биди внимателен таму на југ, меѓу јужните“.
Според него, британскиот новинар тогаш бил изненаден, бидејќи Нови Сад е речиси на иста географска широчина како Љубљана.
(продолжува)
