Српската историја, после осамостојувањето бележи често преклетување на додворувањето и на Истокот и на Западот. Зависело секако од интересот на заинтересираните големи сили
На почетокот на 19 век, во белградскиот Пашалак дошло до бунт против дахиите, кој на крајот прераснал во судир против османлиските власти.
„Востаниците на Караѓорѓе ја гледаат и важноста на големите сили, кои (за помош) прво се обраќаат кон Австрија, потоа кон Русија, па до Наполеон, но сите ги отфрлаат“, вели Ѓокиќ.
Ѓорѓе Петровиќ, познат како Црни Ѓорѓе или Караѓорѓе, водач на Првото српско востание од 1804 година, бил родоначалник на династијата Караѓорѓевиќ.
Во пролетта 1815 година се случило Второто српско востание, под водство на Милош Обреновиќ, кога во рамките на Отоманската империја било создадено Кнежевството Србија.
Во следните 100 години, Караѓорѓевиќ и Обреновиќ наизменично ќе ја преземат власта во битка на династии, а Србија ќе биде поблиску до Австро-Унгарија или Русија во различни фази.
„Политиката на големите сили отсекогаш била слична – тие ви даваат нешто на лажица, но строго земајќи ги предвид нивните интереси“, вели Марушиќ, директор на Музејот на регионот Рудничко-таково. Марушиќ е автор и на едицијата Обреновиќи во музејски и други збирки на Србија и Европа.
„Така е во политиката, сè е променливо освен интересите – тие се вечни и против нив се прават сојузи, зделки, коалиции, па дури и конфликти“, додава тој.
Како се снајдоа владетелите на Србија и Југославија во тие игри?
Во текот на 19 век, Милан Обреновиќ владеел со Србија повеќе од три децении, а бил внук на својот брат кнез Милош, водач на Второто српско востание.
Прво, во периодот од 1868 до 1882 година, тој е кнез на Србија, а оттогаш и прв крал на новиот век.
Во историјата тој најмногу е запаметен како „големиот австрофил“.
„Тоа е вистина, но не беше секогаш така“, вели Дејан Ѓокиќ. „А дури и кога беше, за што беше? Па, поради интерес“, додава тој.
Александар Марушиќ вели дека кралот Милан „иако свртен кон Австро-Унгарија, никогаш не ја затворил вратата на Исток“.
„Постојат писма од подоцнежните години на 19 век, чувани во Белград, во кои тој го советува својот син Александар да пие вода од најмалку два извора“, наведува тој.
Дури, додава тој, на почетокот на своето владеење „бил повеќе ориентиран кон Русија“, а причината за изборот на едната или другата страна не е воопшто едноставна. Во тоа време, посочува, не била формирана само српската држава, туку и другите балкански земји – Романија, Грција и Бугарија. „И сите се обидуваат да го решат националното прашање“, вели Марушиќ.
„И има уште неколку надворешно-политички фактори – Отоманската империја, без разлика што за неа веќе се зборуваше како пациент на Босфорот, како и за интересите на Русија и Австро-Унгарија.
Потоа се кренаа куката и мотиката: Тимочката бунт против владата на Милан Обреновиќ
За време на владеењето на кралот Милан, Србија водела две војни против Отоманската империја – во 1876 и 1878 година.
„Мирот од Сан Стефано набрзо беше потпишан меѓу Русија и Турција, кога беше формирана великобугарската држава, на општо незадоволство не само на Србија, туку и на другите балкански народи“, вели Марушиќ.
Русија ја поддржа таа идеја, што може да се сфати од нејзина перспектива, според Дамњановиќ.
Тие сакаа преку Бугарите да им пристапат на Солун и Константинопол, поради што Милан целосно се приближи до Виена, станувајќи им играчка во рацете“, вели Дамњановиќ.
Ѓокиќ додава и дека Русија била „апсолутно задоволна од таа поделба на влијанието“.
„Русија и Австрија, односно Австро-Унгарија, во текот на 19 век некако постигнаа договор дека Австро-Унгарија ќе има влијание во Босна и Херцеговина и Србија, а Русија во Бугарија“, вели тој. „Австро-Унгарија потоа прво ја окупираше, а потоа ја анектираше Босна – не Србија, но во еден момент таа навистина стана еден вид сателит на Австро-Унгарија.
Се со согласност и договор на големите сили… Србија немаше големо влијание во ова“.
После тоа, на Берлинскиот конгрес во 1878 година, Србија за прв пат се здобила со независност и меѓународно признавање по неколку века под Отоманската империја.
Милан Обреновиќ ја напуштил Србија на крајот на 19 век, бидејќи, не го поддржувал бракот на неговиот син Александар со Драга Машин.
Починал во 1901 година во Виена, а бил погребан во Крушедолскиот манастир на Фрушка Гора кај Нови Сад, кој тогаш бил дел од Австро-Унгарија.
Австроунгарскиот император не дозволи неговите посмртни останки да бидат пренесени во Белград“, вели Марушиќ.
Александар Обреновиќ владеел со Србија од 1889 до 1903 година, а на тронот дошол како малолетник. Меѓутоа, Александар се декларира како полнолетен – иако имал 17 години – и го укинува вицекралството што владеело во негово име.
„Се поколеба, малку кон Австрија, малку кон Русија“, вели Дамњановиќ.
Марушиќ сликовито го објаснува. „Како неговиот татко, тој со едното око гледаше во Петровград, а со другото во Виена“.
Неговиот брак со Драго Машин предизвика голема бура во тогашна Србија. Пред да стане кралица, Драга била вдовица на инженерот Светозар Машин и дворска дама на кралицата Наталија Обреновиќ, сопруга на кралот Милан.
Многу луѓе биле против тој брак, што донекаде се одрази и на надворешната политика на Србија.
Дамњановиќ вели дека Александар Обреновиќ „опширно и се додворувал на Русија, надевајќи се дека рускиот суд ќе го одобри неговиот брак со Драго“.
Донекаде успеал – рускиот цар испрати свој претставник на свадбената церемонија“, вели Дамњановиќ.
„Сепак, тој тогаш не ги отвори вратите на палатата и не дозволи Александар и Драга да бидат примени во Русија, што е голем удар за семејството Обреновиќ.
Ноќта помеѓу 28 и 29 мај 1903 година се случило Мајското востание.
Кралот на Србија и неговата сопруга Драга Машин биле убиени во офицерски заговор, на чело со Драгутин Димитријевиќ Апис.
Што беше Црната рака и кој Драгутин Димитријевиќ Апис?
„Мајскиот пуч е осуден во модерната историографија како страшно, страшно злосторство“, вели Дамњановиќ. „Кај нас често велат ’тоа се случило на други страни’ – да, но кога? Англија последен пат го видела тоа во во 16 и 17 век. „А кај нас, на почетокот на 20 век, во центарот на Белград, речиси во Теразие, брутално беа убиени крал и кралица… Што и да беа, тоа е страшно злосторство“.
По смртта на Александар Обреновиќ, на власт дојшла династијата Караѓорѓевиќ.
(продолжува во следниот број)
