Во Вашингтон, Владимир Велебит важеше за прозападен човек во најблискиот круг на Тито. Овде е неговата приказна за тоа како на почетокот на студената војна имало воена и разузнавачка соработка меѓу комунистичка Југославија и САД како „водач на слободниот свет“. И сè започна ноќе, во неформалниот центар на моќ, Џорџтаун, на кој Велебит го запознаа неговите американски воени другари
ДРАГАН БИСЕНИЌ
Кога на 14 октомври 1951 година, заменик-началникот на Генералштабот на САД, генерал Џозеф Лотон Колинс, го посетил Белград, тоа била речиси незамислива сензација – вториот човек на најголемата западна армија зачекори во официјално комунистичка држава, која е во најостар судир со капиталистичкиот свет. Точно два месеци по оваа посета, на 14 декември 1951 година, бил потпишан Договорот за заемна помош (МАТ), кој ќе биде формален почеток на парадоксалната воена соработка на водечката светска антикомунистичка земја со комунистичка држава. Конечно, во 1953 година бил потпишан Балканскиот сојуз со Грција и Турција, кој индиректно ќе ја поврзе Југославија со НАТО, вклучувајќи ја во западните одбранбени планови и стратегии.
На оваа посета и претходеле неколку тајни дипломатски акции од двете страни, од кои најважни се повеќемесечната мисија на најдоверливиот дипломат на Тито, д-р Владимир Велебит, во Вашингтон кон крајот на 1950 година и тајниот престој на началникот на генералот-штабот на ЈНА Коча Поповиќ, исто така во Вашингтон, од 15 до 22 мај/јуни 1951 г.
Третиот важен настан бил супертајната средба меѓу Коча Поповиќ и командантот на НАТО за Европа и подоцнежен американски претседател генерал Двајт Ајзенхауер на 10 јули 1951 година во Париз. На таа средба Коча Поповиќ заклучил дека една комунистичка и една антикомунистичка војска можат да соработуваат „рамо до рамо“ во борбата против „советската комунистичка армија“.
КОГА ВЕЛЕБИТ БЕШЕ ВО ВАШИНГТОН По сите овие тајни дејствија дошло до посетата на генералот Колинс, што беше одлучувачки настан за воспоставување на американско-југословенска воена соработка, што ја отвори вратата за обезбедување на голема американска воена помош за Југославија во првите години на студената војна. Но, таа посета не дојде лесно.
Благодарение на бројните разговори одржани помеѓу 1997 и 2003 година со Владимир Велебит, клучна личност во тајните преговори во Вашингтон, имаме можност да реконструираме како настанал сензационалниот и сè уште не целосно објаснет парадокс на студената војна – воспоставувањето воена соработка помеѓу антикомунистичките САД и комунистичката Југославија и како Југославија добила обилна американска воена помош, која ги опремила сите три гранки на армијата и вооружувала милион војници.
„Додека преговарав со Светската банка и се обидував да убедам некои американски сенатори и конгресмени позитивно да ги решат нашите барања, имав премногу време во Вашингтон. Сакав да го искористам тоа време на некој начин. Затоа пристапив кон група американски политичари Во групата беа вклучени тогашниот заменик-шеф на Одделот за планирање во Стејт департментот Роберт Џојс, потоа заменик-шефот на ЦИА Френк Визнер и познатиот експерт за СССР, подоцна амбасадор во Москва, Чарлс Болен. Разговарав со сите нив и ги прашав дали постои можност Америка да ни го снабди оружјето што ни беше потребно за одбрана на нашата земја“, рече Велебит.
На состанокот на Светска банка во Париз тој се сретнал со нејзиниот претседател Јуџин Блек и го поканил да дојде во Белград.
Блек се сретнал со Тито на 19 септември 1950 година. Разговорот, на кој присуствувал и Велебит, траел четири часа, подолго од која било претходна средба на Тито со претставник на Западот. Тито во разговорот со Блек ја искористи можноста за првпат да го покрене прашањето за американската воена помош. Тој очекувал воената помош да биде само во материјална, а не во жива сила и не сакал таа помош директно да се прими во јадранските пристаништа, туку да се складира во близина на Југославија, „на дофат“.
Во својот извештај до Стејт департментот, Блек изјавил дека Велебит, „кој очигледно има поголемо влијание отколку што му дозволува функцијата помошник-министер за надворешна трговија, ја предводи струјата која фаворизира разбирање со Западот“, односно продолжување на преговорите со Светската банка за „една разумна економска програма“.
ВОЕНИ ДРУГАРИ Велебит и за време на војната имал посебно значење за припадниците на американските разузнавачки служби. Офицерот за врска на ОСС во партизанското движење во Каиро, а подоцна и заменик на Џорџ Кенан во Одделот за политичко планирање на Стејт департментот, Роберт Џојс во 1944 година го опиша како „човек со натпросечна интелигенција и култура“ кој „течно зборува неколку јазици“.
Пристигнувајќи во Вашингтон во 1950 година, Велебит ги запозна своите пријатели од војната на нови, влијателни места. Роберт Џојс беше заменик на Кенан во одделот за политичко планирање на Стејт департментот, Френк Визнер го предводеше одделот за специјални операции на ЦИА, а негов заменик беше Френк Линдзи. Сите беа ветерани од Балканот. Веднаш се врати кај Џојс. Патот на емисарот на Тито не само што го водел до канцеларии и институции, туку го запознал и со тогашниот социјален живот на Вашингтон. Така, Велебит пристигна во друг центар кој во тоа време ги интегрираше сите формални носители на власта: Џорџтаун.
Следниот ден Џојс го однел на ручек со Аверел Хариман, кој имал богато дипломатско резиме, го познавал Советскиот Сојуз и имал „репутација на учесник во Јалта“, познатата конференција на која беа поделени сферите на интерес во светот. Хариман на следниот собир ги покани Чарлс Болен, Роберт Ловет и Џон МекКлој. Велебит брзо стана пријател со Хариман. „Тој беше многу убав човек, стар господин, слаб, секогаш дотеран, зборуваше многу смирено, интелигентно, па беше задоволство да се биде со него. Неговата сопруга, пак, беше одвратна, вистинска змија А таа, очигледно, не ме трпеше, но тој беше врвот на добрината. Подоцна, кога бев во Женева во Европската економска комисија, кога ќе дојдеше, секогаш ме посетуваше и ме канеше и на вечера или ручек“, се сеќава Велебит.
ПОСЕТА НА ЏОРЏТАУН Џорџтаун е оддалечен само километар од Белата куќа. Неговите дворови се мали, куќите ниски, викторијански и федералистички, но во тоа предградие со цветни леи, градини и куќи од црвена тула животот траеше 24 часа. Општествениот живот на Џорџтаун беше паралелен или продолжен центар на моќ. Омилениот учесник на забавите во Џорџтаун, Хенри Кисинџер, многу подоцна додаде: „Раката што го тресе мартиното во Џорџтаун е истовремено и раката што ја обликува судбината на западниот свет“.
Собирите во Визнер беа редовни и неформални“, вели Велебит. „Разговорите понекогаш беа многу борбени, имаше многу викања и расправии. Темата обично беше каква улога треба да има Америка во повоениот свет. Собирите завршуваа во 3 или 4 часот наутро, а јас немаше да заминам дури и тогаш, ако не требаше да одам на работа. Главна тема на секоја вечера беше што треба да се прави со Русите. И тогаш Поли Визнер испрати стадо крави за одгледување од нејзината фарма во Југославија со брод. Нејзиниот сопруг Френк наскоро преку неговите врски ЦИА испрати брод со хновинарска хартија во Југославија. Југословенските весници, дури и официјалните, немаа соодветна хартија за печатење“.
Како единствен официјален комунист, Велебит можеше да ја држи банката секоја недела. „Можев да држам комунистички говори среде Вашингтон се додека грлото ме носи. Сепак, повеќето од нив не разбираа дали воопшто сум комунист и каков комунист сум што е против Сталин. Кога после на полноќ дискусијата целосно се заплетка, се префрли на поедноставни, но посуштински прашања: дали ќе одиме во војна и со кого, дали ќе му се спротивставиме на Сталин, зошто нашите комунисти би се судриле со руските комунисти…“, ја опишува таа вечер Велебит.
НАПАД ОД МОСКВА Американците знаеја дека Југославија е комунистичка, но за нив беше многу поважно што југословенскиот комунизам е целосно независен од советскиот. Толпата беше особено импресионирана, а во исто време и предмет на веселба кога Велебит им кажа дека тој е првиот Југословен кого Сталин официјално го обвини како комунистички отпадник и предавник, дури и додека беше заменик министер за надворешни работи. Кога еден ден во април 1948 година дошол кај Тито на вообичаениот брифинг, Тито рекол дека тој ден нема да има брифинг и му предал неколку писма и додал: „Еве, земи ги овие писма што ги добивме од Москва, прочитај ги“. Веќе во првото писмо имаше обвинение дека Тито го чувал англискиот шпион Владимир Велебит во владата. Велебит се двоумеше, но Тито го спречи: „Пред да кажеш било што, можам да ти кажам дека ние во Политбирото разговаравме за твоето прашање и дека сите членови на Политбирото се согласија дека имаме доверба во тебе“.
Тоа беше големо олеснување, но мораше да се најде решение. „Единствен начин е да се отстранам од министерството затоа што Русите се закануваат дека нема да одржуваат нормални дипломатски односи со нас додека сум во него. Затоа, треба да си заминам, но ајде да најдеме форма која е најмалку навредлива. измисли болест“, му предложи тој.е Велебит. Тито се согласил и го упатил кај својот лекар за да открие која „болест“ бара „подолг третман“. Тогаш не знаеја дека два месеци подоцна Советите ќе ги објават писмата и Резолуцијата на Информбирото и обвинението дека Велебит е англиски шпион.
РАБОТА ЗА ШПИОН Имаше и такви кои ги поддржаа извештаите на легендарниот контраразузнавач на ЦИА Џејмс Енгелтон, кој од Лондон тврдеше дека караницата на Тито со Сталин била само измама за Американците и дека, доколку Американците го прифатат, Тито ќе послужи како „ тројански коњ“ на комунистичкиот заговор против слободниот свет.
Додека седеше кај Визнерс, Велебит се сретна со впечатлив Британец кој подоцна ќе се покаже како еден од најголемите советски шпиони, Ким Филби. Како студент, Филби патувал низ Југославија, особено низ Македонија и Србија, и живо се сеќавал на престојот во Белград, за кој ги споделил своите спомени со Велебит. Визнер тесно соработувал со Филби, кој беше офицер за врска на британската тајна служба во Вашингтон од 1949 до 1951 година. Визнер и Филби го подготвија нападот на Албанија и соборувањето на Енвер Хоџа, а Југославија беше исклучително важна при тоа.
Но, едно од тие седници во Филби ќе биде погубно за нив, кога Гај Берџис, еден од познатите британски четворица кои работеле во британската амбасада во Вашингтон, сосема пијан го навредувал шефот на одделот за контраразузнавање на ЦИА, Вилијам Харви. Нацрта порно карикатура на сопругата на Харви со раширени нозе. По овој бизарен настан, Харви сите ќе ги стави под посебен режим на надзор, што ќе доведе до демаскирање на „четворката од Кембриџ“.
ОД КОКТЕЛИ ДО ОРУЖЈЕ Се вели дека легендарната фигура на општествениот живот на Вашингтон, најстарата ќерка на претседателот Теодор Рузвелт, Алиса Рузвелт Лонгворт, била првата што предложила да им се даде оружје на Југословените со овие зборови: „Србите се господари за уништување империи. Тие ја уништија Австро -Унгарија.Тие се кренаа против Хитлер. Затоа можеме да им веруваме дека и тие ќе дојдат до главата на Сталин. Ако Тито можеше да ги победи Германците,ќе може да ги победи и Русите. Таа, исто така, рече дека нејзиниот татко „секогаш им верувал на оние кои знаат да војуваат и да го користат оружјето“, а потоа преминал на актуелните озборувања.
Сфаќајќи дека сите разговори што ги води одат во насока на можна воена соработка, Велебит решил самиот да го постави прашањето за американската воена помош за Југославија, без да го праша Белград. „Размислував само за тоа како, врз основа на подарок, врз основа на грант, да го добиеме оружјето што ни е потребно за да ја зајакнеме нашата одбрана од можната агресија на Советскиот Сојуз и неговите сателити. Потоа започнав дискусии со круг на мои пријатели кои беа главно поврзани со американската влада, но имаа некои поважни функции во Стејт департментот и во ЦИА“, рече Велебит.
ЦИА И УДБА На вечерата што ја приреди Роберт Џојс на 22 ноември 1950 година, Велебит му пријде на шефот на Бирото за политичко планирање, Френк Визнер, прашувајќи за „итна потреба“ од различни стратешки материјали. Тој побара „одредени категории оружје и муниција да обезбедат опрема на околу 600.000 војници кои треба да бидат мобилизирани до пролетта 1951 година“. Истата вечер се разговараше и за можна соработка меѓу ЦИА и Управата за државна безбедност на Југославија. Таквата соработка може да има цела низа предности за Југославија.
Кога ја започна оваа тема, Визнер му вети на Велебит дека секоја соработка ќе се „одржува многу тесно“. ЦИА, а особено Одделот за политичко планирање, може да и помогне на Југославија во областа на психолошката војна. Тогаш беше кажано дека ЦИА исто така може да и помогне на Југославија да изгради комуникациски систем со Западот што може да се користи во случај Југославија да биде нападната. ЦИА беше во позиција да ја снабдува Југославија со одредени ограничени количества американска воена опрема за обука и слично. ЦИА, исто така, можеше да обезбеди одредени оружја што беа дефицитарни и многу барани од своите залихи.
Велебит го известил Визнер дека тој лично е за соработка ЦИА-Удба и рекол дека оваа работа ќе му ја однесе на маршалот Тито. Визнер јасно му стави до знаење на Велебит дека САД се целосно свесни за опасноста на која се изложува Југославија доколку сака да соработува со САД на воено поле и во политички дејствија. Тој нагласи дека целата работа треба да биде строго доверлива.
