Се отвори дебата во американскиот надворешнополитички естаблишмент за тоа кого да се стрела со атомска бомба во тој случај. Доколку ракетите биле насочени кон Советскиот Сојуз, би следел одговор, со катастрофални последици за двете велесили. Тоа беше нерешлива дилема. Слична опција беше развиена на советска страна. Беше заклучено дека најпаметно би било да се бомбардираат спротивставените сателитски земји – Американците, да речеме, Бугарија, и Советите, Италија
ДРАГАН БИСЕНИЌ
По разговорот со Велебит, Визнер разговарал за потребите на Југославија со помошник-секретарот за одбрана Роберт Ловет, кој го уверил во неговата лична поддршка „во однос на големите дивиденди што може да се добијат за релативно мала инвестиција“. Ловет му дал на Визнер овластување да побара средба со Генералштабот, дури и сугерирајќи „дека барањето на Велебит може да се разгледа со сочувство“. Визнер го опиша Велебит како „најистакнат претставник на прозападниот тренд во југословенското раководство“.
Во изјавата за Комитетот за надворешни работи на Претставничкиот дом на 29 ноември 1950 година, помошникот државен секретар за надворешни работи Џорџ Перкинс ја истакна позицијата на тогаш познатата американска администрација за хуманитарната помош и националната безбедност, со поголем акцент на второто. Перкинс, кој претходно беше советник на Хариман за Европа, предложи да му се испрати оружје на Тито доколку Тито го побара тоа, дефинирајќи ја „стратегијата на клин“ во која Вашингтон ќе ја вклопи Југославија, велејќи: „Она за што сме заинтересирани е задржување или вметнување на клинот во комунистичкиот тоталитаризам, а особено сузбивањето на Сталиновиот вид комунизам, доктрина или како сакате наречете го. Ние цврсто веруваме дека е од суштинско значење Тито, раскинувајќи со Сталин, да успее во тој прекин, затоа што можеме да го скршиме тој систем само ако забиете клинови во него, а тоа е еден од најважните клинови што се појавија.Ако ја пропуштиме таа можност, сакале или не, тоа би било многу поразително од гледна точка на секој што би помислил да се обиде да го скрши со сталинистичката доктрина“.
По враќањето од Белград, каде што со Тито разговарал за соработката меѓу ЦИА и УДБ и американската воена помош, Велебит повторно се сретнал на 29 декември 1950 година со Роберт Џојс и членовите на Одделот за источноевропски прашања на Стејт департментот. Во светлината на советското вооружување на неговите балкански сателити и двете советски подморници кои влегле во Јадранското Море, Велебит, според неговите сопствени извештаи, поднел детално барање за воена помош, вклучувајќи „опрема, машини, инструменти и друг материјал“. Списокот беше проследен до Генералштабот на САД, кој сметаше дека е „речиси невозможно“ да се исполни, особено со оглед на желбата на Тито за апсолутна тајност.
Велебит објави и дека Тито е „начелно“ за размена на информации. Потоа бил склучен договорот меѓу новиот директор на Централната разузнавачка агенција Волтер Бадел Смит и југословенскиот амбасадор во САД Владимир Поповиќ. Шефот на канцеларијата на ЦИА во Белград, кој се вратил во Вашингтон во јануари 1951 година, за време на разговорот имал улога на преведувач, иако Поповиќ зборувал англиски.
Игра на датуми и сенки
Велебит рекол дека на 13 декември 1950 година во Белград му пријавил на Тито за условите за соработка со Југославија кои ги понудила ЦИА. На средбата присуствуваа Александар Ранковиќ, Едвард Кардељ, Иван Гошњак и Коча Поповиќ. Не можел да се сети дали на таа средба присуствувал и Милован Ѓилас. Поповиќ пристигна во Америка на 15 мај следната година
На 11 декември 1950 година, Владимир Велебит се сретнал со Роберт Џојс, заменик-шефот на Одделот за планирање во Стејт департментот, му ги пренел неговите разговори со заменик-шефот на ЦИА, Френк Визнер, и го информирал дека на 13 декември, би отпатувал во Белград на консултации со државниот врв. Велебит во таа прилика рече дека Одделот за политичка координација, односно ЦИА, „совршено јасно разбира дека има два аспекта во овие разговори“. Првиот е можниот работен однос меѓу ОПЦ и надлежните југословенски функционери на ниво на служби, а вториот е прашањето како Југославија може да добие специјална помош и опрема што би се користела за зајакнување на одбранбените способности на Југославија. Велебит понатаму изјави „дека му е сосема јасно дека, што се однесува до вториот аспект од нивните разговори, организацијата на Виснер треба да дејствува едноставно како канал за комуникација во областа на безбедноста“. Тој додаде „дека не ги разбира целосно капацитетите на организацијата на Визнер и нејзините ограничувања кога станува збор за изворот на залихи и обезбедување помош“.
Велебит тогаш изјавил дека ќе разговара за двата аспекта на овие разговори со Визнер кога ќе се сретне со маршалот Тито и со уште двајца или тројца членови на владата во Белград. Велебит во Белград се сретнал со Тито со Александар Ранковиќ, Едвард Кардељ, Иван Гошњак и Коча Поповиќ. Не можеше да се сети дали на таа средба присуствувал и Милован Ѓилас.
Велебит се вратил во Вашингтон од Белград на 28 декември и го посетил Џојс во Стејт департментот веќе следното утро. На нивната средба присуствувал Френк Рајнхарт од Одделот за источноевропски прашања. Во овој разговор повторно била истакната желбата на југословенската страна за целосна тајност. На 2 јануари 1951 година, Џојс веќе направил белешка за таа средба.
Велебит рекол дека маршалот Тито сакал програмата за американско снабдување со воена опрема за Југославија да се чува колку што е можно повеќе во тајност, бидејќи Русите и нивните сателити би биле среќни да добијат такви информации и да го сметаат за чин на „неподнослива провокација“. . Тој потоа нагласи дека се надева оти, доколку САД се согласат да испорачаат оружје и опрема на Југославија, таквата програма би можела брзо да се спроведе, така што бараниот материјал ќе стигне до линиите за снабдување пред неизбежно да протече информација за тоа.
Списокот на барања што ги донесе Велебит од Белград беше доставен до адмирал Стивенс од Здружениот штаб за прелиминарно проучување и анализа по овластување на г. Ловет. Армијата на САД имаше поинаков став за еден многу важен аспект од целата операција. Началникот на Здружениот Генералштаб сметал, имено, дека „во сегашните услови ќе биде невозможно да се исполнат југословенските барања“, особено кога станува збор за „важен елемент“ како што е „чување на програмата во целосна тајност“, како што се бара од страна на Југославија, „бидејќи е врзана со непремостливи тешкотии“.
Кога Велебит дошол во Стејт департментот следниот ден да се распраша за одговорот од американската страна, Рајнхарт и Џојс му дале список со достапни материјали. За тоа време, американскиот амбасадор Ален заклучил дека „Тито сè уште не е подготвен за воена помош од Западот“, па затоа во својот извештај до Стејт департментот на 29 декември 1950 година, советувал „Тито да го праша двапати, пред да му се одговори“.
Велебит се враќа со вести за Френк Визнер. Тој го информирал дека Тито „начелно“ ја прифатил соработката со ЦИА што му била понудена и го овластил Велебит да продолжи со разговорите за ова прашање со Визнер во Вашингтон. Виснер истакна дека ЦИА поседувала дозволи за извоз за 12.000 свеќички за мотори на авиони, капацитети за обука на радари, како и приоритетни радио предаватели, 2.000 тони рото хартија по тогашни пазарни цени и била подготвена да организира испорака на минирање експлозиви како и мали количества пушки и автомат од залихите на ЦИА.
Југословенската страна го разгледа предлогот на ЦИА да прими помала група персонал за врски како и да испрати одреден број разузнавачи во Југославија.
Тито вешто ја прикрил својата дипломатска операција. На 20 декември 1950 година, кога добил проштална посета од британското воено аташе, полковник Дихерст, на прашањето дали Југославија има доволно воена опрема, Тито одговорил: „Не можам да барам оружје од Западот, дури и да сакам. Целта е Југославија да остане неутрална – барем додека не избие светска војна. Морам да се однесувам неутрално, бидејќи, не можам да дозволам луѓето да кажат: ова е американски тенк, ова се британски пушки, Југославија е англо-американска база. Овој одговор сигурно ги насолзи очите на оние кои ги читаа неговите извештаи за средбата во Вашингтон.
На 1 февруари 1951 година, Роберт Џојс испрати порака до потсекретарот Веб да испрати „импресивна залиха“ оружје во Југославија. Идејата беше оваа залиха тајно да се собере во Трст и да се складира во британски и американски воени магацини. Најважниот настан на тој ден беше презентацијата на претседателот Труман на новоименуваниот американски воен командант на сојузничките сили во Европа, генерал Ајзенхауер, кој штотуку се врати од обиколка на теренот.
Ајзенхауер оцени дека Европа е исцрпена од војната, уништена и сиромашна и дека нема сила за нова војна. Во воена стратешка смисла, тој не беше песимист. Својот концепт за „периферна одбрана“ го засновал на имиџот на Европа како „издолжен врат од шишето“. Широкиот дел од шишето е Русија, а вратот е Западна Европа, кој завршува во Шпанија. Оваа стратегија вклучуваше вооружување на „Југиќ“, како што тој ги нарече Југословените.
Во тие денови, американскиот печат почувствувал дека нешто големо се случува, бидејќи, познатите колумнисти на „Њујорк тајмс“, браќата Алсоп, побараа САД силно да ја предупредат Москва за последната ескалација на ситуацијата кон Југославија и дека САД „ќе одговорат до можен напад со употреба на атомска бомба“. Се отиде дотаму што ова радикално барање отвори дебата во американскиот надворешнополитички естаблишмент за тоа кого да се стрела со атомска бомба во тој случај. Доколку ракетите биле насочени кон Советскиот Сојуз, би следел одговор, со катастрофални последици за двете велесили. Тоа беше нерешлива дилема. Слична опција беше развиена на советска страна. Беше заклучено дека најпаметно би било да се бомбардираат спротивставените сателитски земји – Американците, да речеме, Бугарија, и Советите, Италија.
(продолжува)
