Не постојат едноставни одговори на прашањата како ќе изгледа новиот светски поредок и кој ќе биде задолжен за неговото обликување. Но, можно е да се претпостават некои насоки во кои би можел да се бара одговор.
АДАМ ТУЗ
Како би можел да изгледа новиот светски поредок и кој ќе го обликува? Бретон Вудс, како историски преседан, открива како идеите за ред, безбедност и правда биле испреплетени со моќта, хиерархијата и човековото дејствување. Современите глобални предизвици, од геополитичките тензии до подемот на Кина, бараат промена на перспективата, префрлање на вниманието од непроменливите структури кон континуирани процеси на светски поредок, практична соработка и стратешки ангажмани во еден сè поповрзан и проблематичен свет.
БРЕТОН ВУДС:ИСТОРИСКИ ПРЕСЕДАН И СОВРЕМЕН МИТ Секој обид за развој на нов светски поредок бара размислување за претходниот, а за нас тоа е поредокот воспоставен на крајот од Втората светска војна. Тој поредок, наречен Бретон Вудс договор, ја обликуваше картата на светската економија и меѓународниот монетарен систем во 1944 година благодарение на напорите на клучните, харизматични личности, особено Хари Декстер Вајт и Мејнард Кејнс од Велика Британија.
Има нешто опсесивно во тоа. Во 2024 година, кога се прослави 80-годишнината од Конференцијата во Бретон Вудс, бројот на собири со темата за нов Бретон Вудс вртоглаво се зголеми. Во исто време, постоеше можност републиканскиот претседателски мандат да заврши предвреме. Но, дури и под администрацијата на Бајден, и покрај најкооперативната, атлантистичка, глобално ориентирана група демократи, веќе беше јасно дека има длабоки тензии во светската економија. Глобалниот Југ се залага да се размислува за нов систем што ќе функционира подобро. Покрај тоа, подемот на Кина и нападот на Русија врз Украина извршија огромен притисок врз она што Западот го зема здраво за готово. А сега се покажува дека работите се многу подраматични отколку што се очекуваше минатата година.
Дури и оние што го очекуваа најлошото од вториот мандат на Трамп тешко можеа да го предвидат најкаприциозниот и произволен напад врз трговскиот систем и истовремениот, прилично систематски напад врз странските инвестиции и вредноста на доларот. Во оваа светлина, би било сосема перверзно да се прашаме зошто би сакале нов светски поредок.
Но, што воопшто значи „нов светски поредок“? И зошто тој термин толку често се поврзува со Бретон Вудс? Таквото размислување е историско и постојано се врти околу „Бретон Вудс“. На едно ниво, тоа одразува голем број работи што ги цениме: ред наспроти неред, кохерентност наспроти хаос.
Има нешто многу естетско во тоа. Договорот од Бретон Вудс остави впечаток дека ја ставил економијата под контрола и со тоа го исполнил сонот да го направи овој матен феномен транспарентен. Покрај тоа, тој вети безбедност, а можеби и безбедност на поширокото население, што е тема што често се појавува во дискусиите за популизмот денес.
Содржеше ветување, ако не за вистинска правда, барем за ред заснован на правила. Не треба да го игнорираме оправданото тврдење дека попредвидливиот систем ги охрабрува инвестициите, воспоставува безбедност и ја намалува неизвесноста, што е поткрепено со економетриски истражувања. Во германската традиција на социјалната теорија, тој аргумент датира од Макс Вебер. Но, постои нешто друго што го прави Бретон Вудс привлечен: чувството дека тоа бил момент на целна човечка акција, во кој паметните актери се здружиле за да осмислат систем што може да се справи со хаосот на историјата. Ова се перцепира и како доминација на мудроста: затоа не станува збор само за човечка акција, туку за таква акција што воспоставува ред, кој се ограничува себеси. Тоа не беше агресивно наметнување на сопствените интереси врз светот, туку акција што покажа добра волја за самоограничување. Тоа е она што го прави Бретон Вудс толку инспиративен.
На врвот на својата моќ на крајот од Втората светска војна, Велика Британија и Соединетите Американски Држави навистина одлучија да изградат систем, наместо едноставно да ја наметнат својата волја. Тоа е важна доблест, но фактот дека 80 години подоцна Бретон Вудс сè уште служи како тотем или утешен начин на размислување за меѓународната економија нè поттикнува да се потсетиме на она што го нареков „финансиска фикција“, па дури и би можело да се каже бајка.
ДЕКОНСТРУКЦИЈА НА МИТОТ ЗА БРЕТОН ВУДС Бајките се познати по тоа што имаат многу функции, но ние не се обраќаме кон нив за практичен совет освен ако нашиот проблем не е волк преправен како старица. Затоа, моделот на Бретон Вудс бара испитување не како план, туку како референца за разбирање на меѓународниот економски поредок. Оваа анализа може да се структурира од неколку перспективи: психолошка, историска, политичко-економска и филозофска. Од психолошка перспектива, привлечноста на Бретон Вудс сугерира дека тој служи како некаков вид колективно упориште. Зошто постојано се враќаме на тој клучен момент и што крие тој? Одговорот на тоа прашање може да дојде од погрешното датирање на конференцијата: обично се вели дека е договор за примирје кога всушност бил склучен помеѓу истоварувањето во Нормандија и советското уништување на Центарот на Армиската група во операцијата Баграција. Погрешното датирање придонело за идејата за добронамерна американска сила. Така, Бретон Вудс дава симплистички наратив што ги прикажува Соединетите Држави како добронамерен хегемон, додека го замаглува потеклото на американската власт.
Од историска перспектива, имплементацијата на Бретон Вудс беше исполнета со катастрофи. Конференцијата од 1944 година беше проследена со британската монетарна криза од 1947 година, која го одложи спроведувањето на системот, и Маршаловиот план, кој всушност беше План Б за да се избегне обврската за спроведување на договорот постигнат во Бретон Вудс. После тоа, фунтата и сите други европски валути беа девалвирани за да се зголеми конкурентноста, што беше огромен шок за нивните системи, а Европската платежна унија беше воспоставена од 1950 до 1958 година. Во формата во која првично беше замислен, Бретон Вудс не почна да се спроведува сè до 1958 година и бараше воена поддршка и воспоставување на Петтата Република во Франција. Франција можеше да се приклучи на Бретон Вудс благодарение на планот на Жак Руф (во соработка со Шарл де Гол) за да се обезбеди конвертибилност на франкот. На почетокот на 1960-тите, тензиите во системот наметнаа потреба од употреба на разменувачки линии како фластер за да му се овозможи да преживее. Веќе во 1967 година, Бретон Вудс го доживеа првото нарушување на економскиот циклус, а во 1971 година, американскиот претседател Ричард Никсон го укина златниот стандард. Значи, Бретон Вудс тешко може да се опише како непречено функционирачки повоен мотор на раст.
Од перспектива на политичката економија, оваа слабост не е изненадувачка. Ваквите големи организации обично се соочуваат со два главни фундаментални проблеми. Прво, првобитниот грев на ваквите системи е тоа што моќните актери се обврзуваат на заеднички правила што го поткопуваат нивниот суверенитет. Не е изненадувачки што системот не им се обврза многу на Соединетите Американски Држави, главниот играч во 1944 година. Соединетите Американски Држави всушност задржаа извонредна автономија. Доларот беше врзан за златото, а сите други валути за доларот. Американците стекнаа прекрасни привилегии. Системот почна да работи кога Американците го играа почетокот и престана кога Американците го играа крајот. Тоа е суштинската политика на Бретон Вудс поредокот.
Зошто послабите држави би се согласиле да бидат дел од тој систем? Затоа што се слаби, немоќни и огорчени. Од филозофска перспектива, во ничеански термини, тие биле во подредена позиција како ничеанските христијани, кои го избрале христијанството затоа што верувале дека тоа ќе ги заштити. Покорените држави, како и сите оние кои се немоќни пред гневот на вистинската моќ, ги почитуваат наредбите на каприциозните сили затоа што наредбите и правилата им даваат одредена заштита. Но, тешкотијата со огорчените подредени членови на таков систем е што нивното негодување е вистинско. Тоа е другиот фундаментален проблем: секогаш постои можност подредените играчи во фиксни системи со доминантни играчи да почнат да ги заобиколуваат правилата и да работат за свои пари.
Германија е пример за тоа. Ако некој упорен, успешен мал играч ја искористил предноста на глобалниот систем хегемонизиран од САД во последниве години, тоа е Германија. Западна Германија, особено, оствари огромни суфицити според Бретон Вудсовиот договор во 1960-тите, што го оптовари системот и придонесе за неговиот колапс; патем, Германија е обвинета дека се однесувала слично во рамките на НАТО од 1990-тите. Германците можат да кажат дека разумна одбранбена политика била можна затоа што биле опкружени со пријатели. Но, од американска перспектива, тоа однесување изгледа како шверц. Токму овие обвинувања беа упатени кон неа од американската администрација.
Однесувањето на моќната Германија го зајакнува тој впечаток. Во 1970-тите, кога другите инсистираа Германија да ја направи германската марка резервна валута, Бон и Франкфурт направија сè што е можно за да го спречат тоа. Една стратегија за да се избегне ова беше создавањето на Европската монетарна унија, која ја распределува одговорноста низ целата Еврозона. Исто така, беше забележано дека Германија не се потруди да им помогне на другите за време на еврокризата.
Во текот на претходните 80 години, Германија често се сметаше за некооперативен, арогантен и дволичен партнер, многу успешен и многу лош во макроекономијата. Затоа, клучниот предизвик за секој иден светски поредок ќе биде да се прекине тој модел и да се усогласи макроекономското и економското однесување на Германија со споделените одговорности.
Современа реалност: светски поредок наспроти светски поредок
Дали дојде часот кога луѓето ќе сакаат да изградат глобален економски поредок? Не е сигурно. Ова е момент на дискреционо насилство, дискрециони одлуки за нарушување на системот.
Нападот на Путин врз Украина, трговската војна на Трамп и Брегзит – сите овие настани се поттикнати од извори на негодување, но негодувањето не ги одредува донесените одлуки. Навидум невиното прашање за тоа кој ќе го обликува новиот светски поредок е всушност вртоглава празнина. Ова не е момент за смирувачки приказни за спиење, туку момент да ја повикаме нашата памет ако сакаме да преживееме.
Како да живееме во кошмарна бајка: нè проголтал голем лош волк, заробени сме во неговата утроба и не знаеме дали ловецот ќе дојде да нè спаси. Во тој момент веќе сонуваме за нови поредоци, но нема нов поредок.
Дали ова значи дека мора да ги напуштиме доблестите на редот – ограничување на дејствувањето, транспарентност, праведност, функционалност? Не, но мора да го промениме начинот на кој размислуваме за тоа како функционира светот. Наместо да бараме нови пресвртни точки – без разлика дали е тоа Бретон Вудс, Хамилтоновиот момент или некој друг што ќе влезе во историјата како точка на крајот, треба да се фокусираме на континуирани секвенци, мрежи на дејствување, повторени моменти на одлучување. Треба да се фокусираме на конјунктури, а не на фундаментални моменти. Наместо да разгледуваме устави и поредоци, можеби треба да се свртиме кон договори. Колку и да Трамп и неговата администрација го загадија зборот, добар договор во кој двете страни ги гледаат своите интереси можеби не е најлошиот исход.
Наместо светски поредок, подобро е да се концентрираме на светскиот поредок. Наместо да тргнуваме од премисата дека постои еден свет кој е ист за сите, треба да размислуваме за светот од различни гледни точки. Наместо да се потпираме на правила и устави за да создадеме сигурност и можност за долгорочно планирање по цена на ограничување на сопствената слобода на одлучување, зошто да не размислуваме за заеднички планови, програми, политички припадности, опсег на дејствување и јасност на визијата? Треба повеќе да се фокусираме на опипливи резултати и помалку да се грижиме за нормите.
Во европски контекст, сето ова звучи познато. На крајот на краиштата, сите зборуваме за суверенитет веќе некое време. Суверенитетот значи способност за креирање сопствени правила и постои во дијалектички однос со редот. Суверенот е оној кој го најавува исклучокот, но суверенитетот бара и признавање од другите суверени.
Во тој контекст, разговаравме и за стратешките избори, сојузите и договорите како нешто што ѝ е потребно на Европа. Болната вистина е дека ова е очигледно вистинскиот одговор и вистинскиот пат напред, а сепак имаме впечаток дека сè се повторува, а ништо не е решено. Иако претседателот Макрон ги предвиде предизвиците со кои се соочуваме сега во 2017 година, сè се распадна на германска страна. Мора да се соочиме со отрезнувачката реалност: сме биле тука и претходно; всушност, сме тука веќе некое време. Ако сè уште ги поставуваме истите прашања во 2025 година, веќе ги знаеме одговорите. Ни е јасно што мора да се направи, но не дејствуваме ниту дејствуваме предоцна. Возот веќе ја напушти станицата.
ИДНИНАТА НА УРЕДУВАЊЕТО НА СВЕТОТ Некои се грижат дека можеби е предоцна за Соединетите Држави да создадат нов поредок. Мислам дека таа загриженост е исто толку оправдана колку што е и застрашувачка. Загрижен сум дека можеби е предоцна и за Европа; во тој случај, каде одиме понатаму?
Одговорот е очигледно Кина. Но, штом ќе се каже гласно, се појавуваат приговори. Секој што вели дека Кина ќе создаде нов светски поредок би можел да се нарече военоподбуцнувач бидејќи таквото тврдење оправдува зголемување на воените трошоци на САД.
Во исто време, таа идеја изгледа сосема нереална. Кој навистина знае што се случува во Пекинг? Малку докази има дека Кина се стреми да создаде светски поредок во американски стил. Тоа едноставно не е на агендата на Пекинг.
Затоа промената во јазикот е толку важна. Иако Кина можеби не е во бизнисот со создавање нов светски поредок по моделот на американскиот, таа несомнено е во бизнисот со уредување на светот. Кина не само што го наследи светот создаден од Западот, меѓу другото преку империјализмот; таа активно работи на преобликување или создавање на светот.
Ова не е само методолошка разлика, туку ни помага подобро да гледаме. Кон крајот на 1990-тите, Кина ефикасно сама создаде нов Бретон Вудс со врзување на својата потценета валута за американскиот долар, а тоа врзување не е лесно да се пробие. Ова предизвика тешкотии во самата Кина, но таа е во состојба да ги управува и со тоа да го потврди својот суверенитет во рамките на системот. Кинескиот извоз во Соединетите Држави учествува со приближно 2,5% во светската трговија и не расте брзо. Од ова гледаме до кој степен нашиот дискурс стана дезориентиран.
Глобалната трговија е доминирана од два клучни играчи: еден голем блок е трговијата во Европа: другиот е серија мрежи околу Кина, од кои секоја е збир на врски, чин на создавање свет и уредување на светот со кој мора да сметаме и кој ќе ја обликува нашата иднина. Ако ги додадеме инвестициите на Кина во странство, меката моќ на Кина, нејзините технолошки врски и нејзиното растечко воено присуство, дали сумата ќе личи на американскиот светски поредок? Не, очигледно нема, но тоа прашање нè води на погрешен пат. Мора да го напуштиме тој начин на размислување.
Кина воспоставува политика на поврзаност. Можеби не е целосно доследна, но е многу промислена. Во Пекинг се развиваат неколку различни логики преку кои овие различни елементи се организираат и координираат. Ако има еден аспект што е фасцинантен и нов, тоа се предизвиците на развојот на големите нации на глобално ниво. Таа иднина што се обликува веројатно ќе ја создадат играчите, особено Кинезите, за кои прашањето за голем национален развој е од најголема важност. Европската Унија, од друга страна, е главно фокусирана на постнационални, средноразмерни прашања за одржливост.
Големата национална програма за развој е она со што ќе се справат клучните играчи, кои моментално активно ги градат системите. Во овој момент, сите се нервираме што Кина се стреми кон статус на економија во развој. Но, сè додека не разбереме дека развојот е во фокусот на вниманието, не можеме навистина да го разбереме значењето на оваа програма за создавање свет и обновлива енергија. Она што го прави нов не е тоа што претставува поредок или дека ги заменува Соединетите Американски Држави, туку тоа што неговата цел е да постигне програма за развој на глобално ниво, без оглед на последиците, кои се спектакуларни од гледна точка на глобалната еколошка нерамнотежа и менувањето на рамнотежата на моќта.
(Авторот е англиски историчар. Текстот е објавен во Intereconomicus)
