Децениите репресија во Србија, и во деведесеттите и денес, покажаа дека професионалниот кредибилитет и довербата не можат да се создадат преку ноќ. Тие се градат полека, преку доследно известување, почитување на фактите и почитување на етичките стандарди. Довербата, на долг рок, е единствената валута што е важна во новинарството. Лојалноста, видливоста и достапноста може да се купат, довербата не може
АНА МАРТИНОЛИ
Веста за назначувањето на новиот директор на United Group во Србија, Владица Тинтор, поранешниот директор на RATEL, и необичниот начин на кој се појави на својата нова позиција, во моментов започнаа дебати во јавниот простор поврзани со иднината на кабелските канали N1 и Nova S, во сопственост на United Media. Сценарио во кое овие два канали ќе паднат под контрола на режимот веројатно нема да изненади никого што го следи патот на слободата на медиумите во Србија, но и агресивното, злокобно таргетирање на овие два канали и нивните новинари со години од страна на највисоките функционери на владејачката СНС и прорежимските медиуми. За жал, тоа би била само најновата епизода во тридеценискиот модел: молчење, потчинување, поробување или дискредитација на професионалното, објективно новинарство.
ОД МИЛОШЕВИЌ ДО ВУЧИЌ: ПОЗНАТО СЦЕНАРИО Медиумската репресија во Србија има долга и „славна“ историја. Во 1990-тите, под Слободан Милошевиќ, телевизијата, радиото и печатот беа систематски трансформирани во моќни инструменти на пропаганда и создавање наративи за меѓуетничка омраза и нетолеранција, врз кои почиваа трагичните воени конфликти во кои исчезна Југославија. Националистичката реторика доминираше во државните медиуми, политичките противници беа демонизирани, воените злосторства беа прикривани, додека независните новинари беа малтретирани, казнувани, а честопати и физички напаѓани, па дури и ликвидирани.
Падот на Милошевиќ во 2000 година донесе очекувања дека послободна, професионална медиумска средина ќе стане норма. За жал, очекувањата брзо беа разбиени. Така, во изминатите две децении, од влада до влада, имавме постепено намалување на независноста на медиумите преку манипулации со сопственоста, финансиски притисоци и политичко влијание, индиректно и директно, врз уредничките политики.
Во тоа време, пред интернетот и мобилните телефони, гласовите на локалните радио и телевизиски станици, собрани во АНЕМ, и дневните весници како „Времен“ и „Данас“, беа ретка, но силна и влијателна алтернатива. Притисокот беше постојан: нивните предаватели беа исклучени и блокирани, весниците беа конфискувани, уредниците беа притворени. Сепак, ден по ден, новинарите од овие редакции продолжија да им се обраќаат на граѓаните, а потоа и на бунтовниците низ цела Србија, создавајќи и одржувајќи алтернативна јавна сфера полна со гласови на интелектуалци, опозициски политичари, антивоени активисти и уметници, кои беа потиснати и маргинализирани од државните медиуми. Без тие мали медиуми, оваа јавна сфера, прогресивна, демократска и спротивставена на вредностите на воениот режим на Милошевиќ, ќе беше потисната – ако воопшто постоеше.
НОВОТО ЛИЦЕ НА КОНТРОЛАТА За разлика од Милошевиќ, српската влада предводена од претседателот Александар Вучиќ користи пософистицирани алатки за контрола и репресија. Во 1990-тите, притисокот врз медиумите беше отворен и брутален. Во 2000-тите, надежта за реформи беше поткопана од клиентелизмот и слабите институции. Од 2010 година до денес, сведоци сме на консолидација на процесот на заробување на медиумите, скриен со закопување на публиката со канали кои треба да создадат изглед на медиумски плурализам и разновиден пазар, но кои служат само за создавање бучава, за бесмисленост или замолчување на бунтот и, повеќе или помалку софистицирани, ја поддржуваат владата.
Така, во споредба со времето на Милошевиќ, директната цензура и затворањето на медиумите најчесто беа заменети со нивно преземање и адаптација – лојални сопственички структури, преференцијално државно рекламирање и силно политичко влијание врз регулаторните тела. Додека во невидена социо-политичка тензија, провладините таблоиди сè повеќе лансираат кампањи за дезинформации и клевети, јавниот сервис обично ја „слика“ реалноста со впечатоците на функционерите на владејачката партија, а честопати и на самиот претседател. Гласовите на протест и бунт, уредничката независност, професионалното известување и поврзувањето со меѓународни новинарски мрежи на неколку кабелски канали ги нарушуваат напорите на властите да создадат медиумска слика за општество на просперитет, напредок и невиден економски развој. Каналите каде што можете да ги чуете претставниците на сите политички партии, граѓанското општество, независните новинари кои истражуваат теми поврзани со корупција, организиран криминал, злоупотреба на политичка и економска моќ – се сè повеќе товар за авторитарниот режим. Долгогодишното етикетирање на овие канали како „странски платеници“ или „предавници“ не изгледа дека го загрозило нивниот углед и кредибилитет кај поголемиот дел од публиката до која допираат. Се чини дека е потребен поефикасен начин за делегитимирање на нивната работа или целосно укинување.
Сепак, во овие моменти што изгледаат мрачни и вознемирувачки за медиумската иднина во Србија, важно е да се потсетиме на охрабрувачките лекции од минатото. Секој циклус на репресија отсекогаш и без исклучок произведувал отпор и нови методи на преживување и борба. Кога радио Б92 неколку пати го исклучуваше предавателот во текот на деведесеттите години или му беше забрането да емитува на FM бранови, ги префрли своите активности на Интернет. Во тоа време, Интернетот не беше достапен за голем број корисници што веројатно броеја стотици, само неколку илјади, но никој не ја доведуваше во прашање значајноста на таа работа. Важно беше да се произведува содржина што е вистинита, точна, проверена и ја пренесува атмосферата од улиците на бунтовничките градови. Дневните и вестите на оваа радио станица беа снимени на касети (да, оние касети што ги намотувавме со дрвен молив кога ќе се извлечеше лентата) и испраќани со автобус до локалните медиуми низ Србија за емитување. Конечно, кога сигналот беше целосно изгаснат, уредниците и новинарите на тоа радио ги однесоа звучниците до прозорците на студиото на петтиот кат од Домот на младите и ги читаа вестите преку мегафон. Оваа борба за слободно, професионално новинарство ја продолжија бројни истражувачки медиуми од дигиталното доба како што се CINS, KRIK, BIRN, покажувајќи дека просторот – без разлика колку е тесен – за независна медиумска работа постои. А неговото влијание не е мало. Тоа е кумулативно, важно е само да биде постојано, упорно и непоколебливо.
За разлика од 1990-тите, денешните медиуми не се ограничени од фреквенцијата на емитување. Користењето на интернет во Србија е големо, а обидите за дигитална цензура се (сè уште) ограничени во споредба со земји како Русија или Турција. Секако, новите простори на слобода носат и нови начини на загрозување – онлајн вознемирување, алгоритамска маргинализација и дезинформациски кампањи – но тие им даваат можност на професионалните, критички настроени медиуми да работат, па дури и да преживеат. Доколку притисокот на режимот ескалира до крајни граници и уредничките политики станат фатално загрозени, тоа сигурно драматично би го загрозило веќе кревкиот медиумски плурализам во Србија. Но, содржината има начин да продолжи да циркулира.
Што друго научивме во 1990-тите што би можело да биде корисно денес? Независното новинарство зависи од поддршката на својата публика. Во 1990-тите, граѓаните ги бранеа медиумите како Б92, а кога неговите предаватели беа затворени, тие бараа слобода на медиумите како основно демократско право. Солидарноста, граѓанската мобилизација и ангажирањето на публиката се уште посилна лост на моќ денес. Јавноста може да поддржи квалитетно, професионално, објективно новинарство преку претплата, донирање и споделување содржини, но и преку јавно барање слобода на медиумите како политички и општествен приоритет. За фундаментална промена, потребно е граѓаните да разберат дека независното новинарство не е луксуз, туку демократска неопходност. Општество кое ја цени вистината мора да биде подготвено да се бори за вистината – не само како општество на потрошувачи на вести, туку како општество на активни, мобилизирани граѓани.
Немојте да се залажувате, потенцијалното бавно замолчување или драстична промена во уредничките политики на медиумите кои не се „по вкус“ на властите би биле сериозен удар врз квалитетот на информациите, критичкиот дијалог и разбирањето на реалноста во која живееме. Но, ваквите радикални потези би го направиле видливо за најшироката јавност она за што професионалните здруженија и медиумските работници предупредуваат со години: дека слободата на медиумите во Србија не се еродира тивко, туку отворено и фатално се демонтира. Вистинската сила на медиумите, кои во последните месеци неуморно известуваат за настаните низ цела Србија, лежи не само во нивните платформи и канали, туку уште посилно во нивниот стекнат углед. Децениите репресија во Србија, и во деведесеттите години и денес, покажаа дека професионалниот кредибилитет и доверба не можат да се создадат преку ноќ. Тие се градат полека, преку доследно известување, почитување на фактите и почитување на етичките стандарди. Довербата, на долг рок, е единствената валута што е важна во новинарството. Лојалноста, видливоста и достапноста можат да се купат, довербата не може.
Можеби најважно од сè, во овие месеци борба, неизвесност и притисок, е свеста дека репресијата е реална, но отпорноста на граѓаните, институциите, па дури и медиумите е исто толку реална. Историјата на медиумите во Србија, барем во изминатите триесет години, е исткаена од темни, срамни и застрашувачки епизоди, но и светли сведоштва за непоколеблив, континуиран отпор, адаптација, наоѓање пат до публиката – без прекин, без страв, создавање разлика и одржување жива јавна сфера изградена врз слободата и вистината. Иднината е неизвесна, но последната линија на одбрана на слободните медиуми е многу поцврста и посилна отколку што може да изгледа сега. На таа линија се гради општество на граѓани кои се информирани, а не манипулирани и во кое вистината не е сопственост на државата.
