Бугарите масовно ги сакат Русите и ги мразат Украинците. Дали е вистина? Не, моралниот компас на Бугарите не е скршен. Но, одредени луѓе сакаат (и донекаде успеваат) да го вознемират овој компас. Зошто и како го прават тоа?
ДАНИЕЛ СМИЛОВ
Војната во Украина е настан на кој луѓето и народите можат да го прилагодат својот морален компас. Ова е неоспорно неправедна, освојувачка војна во која има јасен агресор и жртва. Моралната оценка за оваа војна е со недвосмислена – вина и одговорност за неа. Должноста да се помогне на жртвата – исто така. Од правен аспект, оваа војна е меѓународно злосторство – најсериозна форма на кршење на меѓународното право. Како историска паралела, руската агресија кон Украина не се разликува од тоа кога Хитлеровата Германија ја нападна Полска, а потоа и СССР.
Меѓутоа, како се случува во нашиот публицитет не само да се изгуби недвосмисленоста на овие оценки, туку да дојде и до нивна директна замена со спротивното? Според Андреј Раичев, на пример, „Европеец е главно апсолутно убеден дека Украинците се идеални, а Русите се црните, а во Бугарија е токму спротивното“.
Овие наоди – поточно предлози – не се случајни забелешки. Воздухот е заситен со тврдења дека Бугарите ги сакале Русите, ги мразат Украинците, не му веруваат на Зеленски, не сакале да и помогнат на нападнатата земја затоа што Западот е виновен за војната, му се восхитувале на Путин како чувар на православието и борец со папата – и затоа што не им пречеше Москва да ни испрати шпиони во вид на свештеници. Исто така, Бугарите немаат ништо против масовната руска пропаганда (вклучително и во БНР), но ако мирисаа на украинска пропаганда – дури и да беше во претстава поставена во Народниот театар, тие станаа многу чувствителни и нивните високи естетски стандарди избувнаа во гневни форми. Со негирање во печатот и преку Фејсбук…
Моралниот компас на Бугарите не е скршен. Наместо тоа, одредени политички сили и говорници сакаат (и донекаде успеваат) да го нарушат овој компас за свои политички цели. Меѓутоа, постои опасност, бидејќи се случило цели општества понекогаш да паднат во морална кома, да зборуваат како зомби во црно на бело и да оправдуваат големи злосторства во име на некои наводно повисоки цели. Затоа е многу важно да се знае како може да се манипулира со моралната интуиција на големите групи луѓе за да престанат да бидат чувствителни на директни навреди.
„Другата гледна точка“, која ги нормализира, па дури и ги оправдува злосторствата, се потпира на веќе добро познати психолошки механизми. За време на судењето во Нирнберг, врз обвинетите нацисти беа спроведени психолошки тестови за да се открие дали тие не се само психопати. Резултатите од тестовите не беа објавени, бидејќи, нацистите се покажаа дека се ментално совршено нормални луѓе. Злото може да погоди секого – не мора да се биде психопат за да се подлегне на тоа. Како што подоцна изјави Хана Арент, злото е во извесна смисла банално, а не демонско. А главните механизми за потклекнување на злото се следните:
Така мислат сите (притисокот од колегите)
Во 1951 година, Соломон Аш го спроведе следниот експеримент. Луѓето се поканети да дадат резултат за едноставни факти – да ја споредат должината на неколку прави линии. Сепак, тие мора прво да слушаат голем број други лажни учесници на кои им е наложено да дадат масовно погрешни одговори. На крајот, излегува дека 75% од учесниците кои не се противат барем еднаш дале погрешен одговор под притисок на мислењето на другите. Овој психолошки механизам се користи и во врска со војната во Украина: „Бугарите мислат токму спротивно од Европејците, биди Бугарин, кажи го спротивното на Европеецот!“.
Националниот интерес пред се друго
Националните системи на образование во многу земји (не само нашите) систематски ја наметнуваат тезата дека највисока вредност е заштитата на националниот интерес. И во многу случаи оваа изјава е вистинита. Но, националниот интерес не може да оправда злосторства, а уште помалку сериозни меѓународни злосторства. Дека Русија има интереси во Украина е секако точно. Но, тоа не е оправдување за руската агресија во Украина, ниту е олеснителна околност. На ист начин, оправдувањето на руската агресија во Украина не може да се оправда со „бугарскиот национален интерес“. Претседателот Радев неодамна му рече на претседателот Зеленски дека Украина треба да престане да се бори бидејќи тоа предизвикува непријатности и штета на Европа и Бугарија (високи цени и радикални популисти). Проблемот со аргументот „националниот интерес пред се’“ е што тој не е универзален: еден е интересот на Русите, друг на Украинците, третиот на Бугарите. Всушност, овој аргумент по дефиниција крши секој морален компас затоа што вели дека сите позиции имаат еднаква тежина – важно е само во кое село сте родени. Моралот станува географски концепт – работите се вака овде, но преку граница може да биде токму спротивното.
Нацијата е во опасност
Хистеријата дека групата е загрозена на некој начин е главен механизам за оправдување за многу злосторства. Нацистите успеаја да ги убедат Германците дека помалку од 1% еврејско население во нивната земја претставува огромна опасност за „чистотата на ариевската раса“. Денес, слична хистерија се поигрува со „родот“ и „трансхуманизмот“ што е само уништување на структурата на општеството и неговите „традиционални“ вредности (како семејното насилство, но други). Откако ќе се создаде демон, неговите права и слободи лесно можат да бидат прекршени. Во најмала рака, демоните треба да останат дома, да се облекуваат во парталите и да не се покажуваат премногу во јавност. Потребни се и чувари од „родот“ – Путин, Орбан и Корнелија Нинова, на пример.
Докторот (надлежниот орган) рече така
Во 1960-тите, професорот од Јеил Стенли Милграм ги спроведе своите познати експерименти за послушност кон авторитетот. Излегува дека ако лекар (личност во бел мантил) ги даде инструкциите, огромен број луѓе се подготвени да испуштат струја со висок напон на човечки суштества, знаејќи дека тоа им предизвикува голема болка, па дури и може да ги убие. Односно, под инструкции на власта (власта воопшто) мнозинството луѓе би станале соучесници и извршители на злосторства. Затоа, важно е што се зборува „авторитетно“ на националните медиуми, важно е и какво е мислењето на луѓето во државниот врв. Можеби звучи запрепастувачки, па дури и цинично, но „Бугарите мислат Х“ во многу случаи значи дека има луѓе на врвот на државата кои „мислат и зборуваат Х“. Во моралните и политичките прашања, одговорноста на „властите“ – политичари, медиуми, јавни личности – е огромна.
За да не испаднат успешни експериментите во Бугарија
Всушност, прирачниците за манипулирање со моралниот компас на општествата се многу детални и со огромен обем. Со социјалните мрежи, вештачката интелигенција и големите податоци, можностите за влијание стануваат бескрајни. За време на Брегзит, скандалот со Кембриџ Аналитика го крена превезот на машинското психолошко профилирање во демократските држави. Од оваа гледна точка, не е толку чудно што се прават експерименти со моралниот компас на Бугарите.
Потребни се напори на сите за да се спречи успехот на овие експерименти.
