Зошто тој не зборува како другите селани?“, Тој му одговори: „Господине, вие самите сте слушнале дека нашиот говор не треба да се зборува пред светот. Јас сум кираџија, одам на многу места, тие никогаш не зборуваат како во нашето село. Штом почнам да зборувам на патот (во селото), ќе ми се смеат“ – од едно истраѓување во околината на Солун
Иако книгата „Македонски духови“ има чисто јазичен карактер, сепак, В. Облак не можеше целосно да се ослободи од наметнатиот проблем околу карактерот на македонското население и македонскиот јазик. Тој се обидува да разговара за ова прашање и ги искажува своите ставови за решавањето на македонското прашање. Во исто време, очигледно е дека Облак тешко наоѓаше пат во мрежата на пропаганда од соседните земји, која кон крајот на минатиот век особено се интензивираше во Македонија и со голем интензитет се обидуваше да го оневозможи формирањето на македонската нација .или да го измести процесот од својот природен тек. Во нивните аспирации, им помогна аргументот – отсуството на македонска државност (во соодветниот период, Македонија сè уште е турска провинција, додека трите соседни земји веќе се ослободија и меѓу главните задачи на државната администрација беше напорот да ја стави Македонија во својата сфера на влијание). Сепак, фактот дека бугарскиот литературен јазик не бил близок со македонскиот од Солун, очигледно е забележано во описот даден од Облак за неговиот информатор од с. Сухо (Солун): „Во Солун запознав еден млад занаетчија од Сухо, кој е тука нешто повеќе од една година. Пред тоа, тој веќе долго време не го напуштил родното село. Не посетувал бугарско основно училиште, не знаел да чита и пишува бугарски јазик, а бугарскиот пишан јазик му бил непознат. Тој зборуваше јасно на неговиот мајчин дијалект.
Антон Попстоилов, кој како директор на Средното училиште во Солун имаше можност да посети некои од околните села, исто така даде сериозен придонес во изучувањето на архаичните дијалекти во Солун. Неговите впечатоци за соодветните патувања, што ги направил на почетокот на векот, со одреден осврт на дијалектот, ги објавил во студијата за Гости во Зарово и Висока, каде што, меѓу другото, прави преглед на дијалект, нагласувајќи некои карактеристики што потсетуваат на старословенскиот јазик. Специфичноста на соодветниот говор Попстоилов не ја претстави со големо олеснување преку разговорот што го водеше со човекот што го придружуваше од Солун до селото. Зарово, во името на прашањето: „Зошто тој не зборува како другите селани?“, Тој му одговори: „Господине, вие самите сте слушнале дека нашиот говор не треба да се зборува пред светот. Јас сум кираџија, одам на многу места, тие никогаш не зборуваат како во нашето село. Штом почнам да зборувам на патот (во селото), ќе ми се смеат“.
Неговиот заклучок дека говорот во солунските села е најблизок до кирилометодиевскиот јазик е јасно наведен во студијата „Остатоци од назализам во солунските села Зарово и Висока“. Покрај зачуваниот назален изговор на Popи Попстоилов, постојат и неколку карактеристики во кои може да се забележи архаичниот карактер на соодветните говори: македонските дијалекти:
„Намалување на самогласките а, е, о во заровско-високо дијалект “. Треба да се забележи статијата за специфичниот развој на старата самогласка x во говорите во Солун, каде што тој посочува дека тоа е „[…] една од суштинските одлики со кои се поставува прашањето за татковината на Кирил и Јазик Методиј. Сега, продолжува авторот, никој не се сомнева дека првите литургиски словенски книги напишани од светите браќа биле на солунски дијалект “.
Во врска со демографската состојба, треба да се истакне дека за време на Втората балканска војна во 1913 г. Едно од трите лагадински села – Зарово – доживеа страшен погром, кој беше запален и целосно уништен (од грчките војници). Другите две села, Сухо и Висока, иако не беа под влијание на погромот, останаа под грчка власт, луѓето беа угнетувани и им беше забрането да зборуваат на нивниот јазик; Попстоилов истакнува за оваа носталгија: сигурно не е тешко да се замисли со каква ознака ќе се соочи научникот кога ќе има 50-60 години. Тој ќе ги посети овие села и наместо архаичниот јазик, најблиску до јазикот на св. Кирил и Методиј се сретнале со грчкиот јазик, со грчки народни песни и обичаи.
Попстоилов, како и Облак, стана жртва на неговиот научен интерес, беше затворен од турската полиција за дијалектолошки истражувања и се чуваше во затвор скоро 3 месеци (83 дена по ред), бидејќи тие беа сомнителни за некои зборови со зачуван назализам (р % nka, m% nka, p% nò, erembica) што ги нашле во неговата тетратка и поради нивното незнаење ги третирале како револуционерни, криптирани пораки. 3.1 Интересот за македонските дијалекти во Солун продолжува, па Јордан Иванов во парискиот магазин Revue des études Slaves 1, Paris, 1922, 86–103, објави статија Un parler bulgare archaique, во која не се запозна со дијалектот материјал што го запишал во солунските села Зарово, Сухо и Висока, кои ги посетил за време на Балканските војни од 1912–13 година. Во вториот дел од статијата, Иванов, меѓу другото, дава список на лексеми и изрази во кои е зачуван старословенскиот изговор на ini во дијалектите Сужак-Високо и Заров. Иванов се задржува на уште едно интересно (и досега необработено) прашање, во врска со нарушен конгруент со примери од типот: рече таа. 620 ПЕРИОДИ 20 ги објаснува ваквите случаи со појава на вител, кој се развил на крајот од зборовите – придавки и партиципи (л-форма), завршувајќи во 2 или 3 согласки. Подоцна се појавија и другите објаснувања на Иванов, имено Св. Римскиот спомен случај ги објаснува како остатоци од сложена придавка договорена форма, а не како примери за зачувана конечна грешка. Нашето последно истражување за македонските дијалекти во југоисточниот егејски дел, недвосмислено потврдува дека дијалектите во Долновардарско, а тоа се наоѓа во Солун, се силно погодени од неправилности во категоријата пол, и најдовме повеќе ниту случај на нарушена конгруентност дека случајот за кој таа рече дека може да се достави до извонредна неправилност, без да се бараат комплицирани објаснувања за тоа каков е развојот на крајот на зборовите форми (како потврда за да се спомене дека покрај примерот што го рече, го пронајдовме и зборот% l) .
Секако најсериозен придонес во истражувањето на говорите во Солун е активноста на проф. М. Малецки, кој на почетокот на четвртата декада на нашиот век, подоцна во 1933 г. Замина од Јагелонскиот универзитет (Краков) до најистакнатата југоисточна точка на словенечката заедница, до периферните македонски дијалекти во Солун, веќе споменатите села Сухо и Висока. Овде престојуваше 3 месеци, иако условите за дијалектно истражување, па и животот, беа многу тешки. Да не заборавиме дека тој дел од Македонија и тогаш, како и денес, беше дел од Грција, а грчката влада беше спречена да стори нешто што не работи во прилог на нејзините напори за елинизација на југот на Македонија. Планираше да ги претстави резултатите од своето истражување во 3 тома, но за жал успеа да реализира само 2 под заеднички наслов.5 Предвремената смрт и превирањата од Втората светска војна го спречија Малецки да ја заврши својата работа со граматиката. материјал што би го претставувал третиот том во изданието. Оваа работа ќе ја заврши неговиот студент Зб. Голомб, кој во 1958 г. докторирал на оваа тема. По 2-3 години, тезата е објавена под наслов Два македонски говори (во Сухо и Висока во Солун), МJ 11–12, Скопје, 1960/1961 и 13–14 Скопје, 1962/1963. На тој начин се заврши она што недостасуваше во мозаикот од описот на Солун.
За морфолошка особеност на југоисточните македонски дијалекти анализирани од полските слависти, Славиши и ки саудии, Скопје: Филолошки факултет, 1989, 98–106. 5 м-р Mieczys³aw £ ECKI, Дви Гвари Македонско. Sucho i Wisoka w So³uñskiem 1 – Текстови, Краков, 1934; 2 – Соуник, Краков, 1936 година.
Колекции на волумени Lidové povídky jihomakedonské z rukopisù St. Верковиеович (во Прага, 1932), кој служи како еден од главните извори за следење на јазичната состојба во Солун (и Серско) содржи околу 130 текстови (илустративен и опис на обичаите на Солун).). Иако во самите Зборници не се споменува кој ги напишал приказните, сепак индиректно дознаваме дека тие работат на ракопис, како што укажува авторот на предговорот од Зборникот на трудови проф. П. А. Лавров. Ова подоцна го потврди проф. Бл. Конески, врз основа на анализата на текстовите, како и врз основа на преписката на Веркови}. Неговиот идентитет го открива и Натаму Конески – работи за познатиот учител од селото. Високиот Христодул Бо`иков, кој се споменува и во други. материјали; инаку тој е роден во соседното село Сухо (како што веќе споменавме, ова се две села кои заедно со селото Зарово го формираат јадрото на најархаичниот македонски јазик, кој се наоѓа северо-источно од Солун, во областа на Богданско). Говорејќи за споменатиот писател, Конески ќе посочи: “Овој човек беше добар раскажувач. Користејќи спонтани елементи на народната поезија, тој внесува свежина и поетичност во неговата приказна. Неговите дијалози се живи, облагородени со порафинирана адреса. А блага слаткоречивост ги инспирира со неговите настапи, кои несомнено се меѓу најрепрезентативните обрасци на нашето народно творештво на раскажувањето.“
Во врска со националното чувство и владеењето на Христодул Божиков, Конески ќе посочи:„ Во писма на Христодул Божиков, во прв план доаѓа негативниот став кон грцизмот и турската влада. Дури и во приказните, тој не можеше да не се изрази како Македонец на начин што не ни е познат и од други изјави од исто време: Тогаш неговиот господар му рече на писарот: „за да знаете, од македонскиот слетај ги духовите што паѓаат! “ (П. 153.) Тој е всушност само еден од претставниците на Солунскиот круг, кој, меѓу другото, во тоа време се обиде да развие во Солун македонски културен центар … Луѓето од овој круг заминаа да создадат пишан јазик заснован на пошироката основа на дијалектите во Солун и, се разбира, со примеси на црковнословенски и други словенски елементи, кои би биле вклучени во таа пишана форма. Затоа, списите на Христодул Божиков не можат да се сведат од јазична гледна точка на локален дијалект, без да се земе предвид пошироката позадина на која се избрани особеностите на пишаниот јазик. Тој треба да најде употреба во македонските региони ” (продолжува)
(Користени истражувања на проф. Коста Пеев)
