Многумина кои беа сметани за сорaботници на советските тајни служби излегоа дека се херои. И обратно, на списокот на предавници се поранешниот премиер, претседателот на Врховниот суд, лидерите на католичките и православните цркви, режисерите, телевизиските ѕвезди и писателите
Во советската ера, Јурис Тасков го идал својот сосед сосед на КГБ бидејќи гледал германска порнографија а тој пак предал стотици антисоветски активисти. Затоа, како и многу други слични на него, Тасков знаел дека ако тајните полициски извештаи од Латвија некогаш биле публикувани – што се случило – нивните неморални активности ќе бидат откриени.
„Цели 20 години работев за нив со голем ентузијазам”, рече 63-годишен латвиски информатор на КГБ пред Советскиот сојуз да се распадне во 1991 година. „Херој, не – предавник”: Што се случува кога една земја ја отвора архивата на тајните служби?
За некои, од друга страна, фактот дека тие биле на листата на информатори била изненадување. „Јас сум во шок, немав поим”, вели Роландс Тјарве, поранешен директор на латвиската национална телевизија. Тој инсистира дека никогаш не дејствувал како информатор – или, како што го нарекува КГБ, „агент” – но тој е подготвен да оди на суд за да го измие валканото име.
Латвија размислуваше речиси три децении што ќе биде најдоброто да стори со документите што ги остави КГБ. Други поранешни советски републики, како што се Литванија, Естонија и Грузија, открија некои документи откако беа ослободени од Москва. Меѓутоа, само Летонија обзнани систематска листа со имиња на повеќе од 4.000 наводни агенти.
Одлуката што ја прогласи латвискиот парламент дека содржината на документите може да се објави на Интернет, доведе до тоа нацијата да се соочи со важен проблем. Полека се открива дека нејзините луѓе не биле само жртви на советското угнетување, туку, во некои случаи, соработници? Или Латвијците се фатени во мрежата на КГБ, некои луѓе се тетовирани за да создадат конфузија меѓу латвиските елити?
Овој став го држат оние кои се наоѓаат на листите на агенти, тврдејќи дека никогаш не работеле за КГБ. Тие велат дека биле ангажирани од советската тајна полиција.
„Невозможно е КГБ да остави вистинска листа на агенти на место што се сметаше за непријателска територија”, вели Теар. Документите се, додава тој, менуваат и остануваат како „посебен подарок” за Латвија, како дел од „операцијата за ширење на дезинформации”.
Меѓу Латвијците чии имиња се појавуваат во документите се и поранешниот премиер, претседателот на Врховниот суд, лидерите на католичките и православните цркви, режисерите, телевизиските ѕвезди и писателите.
Мара Шруджа, директорка на Националниот архив, во декември објави документи на Интернет. Таа вели дека била шокирана кога го забележала името на Андрес Слапинс, снимател од Летонија кој бил убиен од советските трупи, кога тие биле нападнати од страна на про-независни активисти во Рига во 1991 година.
„Тој беше херој, а не предавник”, вели таа. „Како може да биде агент на КГБ? Објавувањето на името само додаде дополнителна конфузија”.
Пострашни од имињата што се појавуваат на листата се оние што не се напишани во документите, како што е Јанис Ропелнис, познатиот латвиски поет кој во 2017 година јавно признал дека работи за КГБ.
Кога КГБ ја напушти Латвија во 1991 година, таа остаи зад себе многу документи и само делумно уништена електронска база на податоци во нивното седиште во Рига.
Две одделни листи со имиња на имињата на оние кои КГБ ги нарекувале агенти – едно со имиња наведени по азбучен ред, а другото каде што агентите биле класифицирани по одделњниј – биле пронајдени во две затворени торби и два куфери. Тие биле префрлени во документацискиот центар како архива на тоталитаризмот. Латвија ограничи пристап до нив.
Индулис Залите, поранешен директор на центарот, се сомнева дека документите биле оставени како дел од обидите на Советскиот Сојуз да саботираат.
„Сè беше во хаос во 1991 година”, вели тој. „Тие не можеа да напарават сериозен заговор”. Но, тој додава дека овие документи се „само дел од многу голема загатка”, бидејќи нема детали за тоа што наводните информатори направиле токму како што велат. Тоа е, истакнува тој, одраз на „лажната реалност”, со која претставниците на КГБ сакале да се фалат.
Кога документи се објавени на Интернет, Вита Желче, историчар на Универзитетот во Латвија, на листите го нашла името на својот учител од училиштето и далечен роднина со ментални здравствени проблеми. „Ако овие луѓе се навистина агенти, КГБ се шегува”, вели таа. „Што претставуваат овие документи? Вистинска историска белешка или операција за ширење на дезинформации? Не можеме да го знаеме тоа.”
За да се утврди кој е всушност прави она што не зависи само за пристап до документи што се одржа во Москва, меѓу кои е и целата архива на извештаи и списоци на КГБ информатори. „За жал, сега нема начин да се пристапи”, вели Индулис Залите.
Лидија Лазмане, 93-годишен ветеранка на дисидентско движење во советско време, го поздрави објавување на документите; таа го бараше тоа со децении. Таа, сепак, додаде дека сега е премногу доцна за да се открие историската вистина или поставуваат прашања на моралот: „Како совршено нормален човек станува ѕвер, подготвени да ги предаде своите пријатели, семејство и вашата земја?”
Лидија Лазмане, што е три пати бил затворена во советскиот работни логори, вели дека тоа е точно дека советскиот систем имал огромен систем за притисок врз нејзините колеги. „Но, во крајна линија, секој поединец има избор”, додава таа. „Од детството знаев дека постои Бог, или дека постои ѓавол. За мене никогаш немаше дилема за тоа како да се продолжам.”
