Србија засега знае за склучување неповолен договор на штета на сите нас. Додека за Србија 166-та страница на Мирослављевото Евангелие е враќање на отуѓеното во целосна смисла на зборот, за руска страна реализацијата на овој договор значи стекнување за прв пат во посед на делото на Николај Рерих. Во овој аранжман, Србија е во повеќекратна загуба – морално, цивилизациски и економски
ИНЕС КЉАКОВИЌ МИШОВИЌ
Во објаснувањето на Асја Драча Мунтеан, помошник министер во Министерството за култура на Србија, се добива впечаток дека итаа ги правда решенијата на Владата на Република Србија за трампа на страница на Мирослављевото Евангелие, која е во Санкт Петербург за седум дела на познатиот и почитуван руски сликар, писател, филозоф и теозофист, театарски и балетски дизајнер и костимограф Николај Константинович Рорих. Овој гест секако не може да се карактеризира како успех на српската дипломатија, ниту, пак, за пријателскиот чин на двете влади, туку е обична размена на нееднакви страни вклучени во преговорите.
Механизмите со кои културните предмети се враќаат во нивните земји на потекло се различни, но најчесто се сведуваат на дипломатски активности што зависат од случај до случај или меѓународни правни норми и рамки, или притисоци врз земји кои поседуваат спорни предмети. Најчесто со таканаречените механизми. меките сили се привлечни за совеста и добра волја, зајакнувајќи ги културните врски и пријателства меѓу народите. Кога успешно ќе се решат побарувањата за надомест на штета, скоро никогаш тие не е на штета на земјата-побарувачка и не ги ослабува или осиромашува неговите фундуси.
Сведоци сме на погрешен обид да го величаме поразот на културната дипломатија во Србија како еден вид успех. Каков вид на културно-дипломатски чин на пријателство е вклучен овде? Во Србија, ова е зделка за нееднакви актери, каде нашата земја намерно се става во позиција не само на груб преговарач, туку и на неодговорен чувар на културни предмети што треба да се видат и да ги поседуваат генерации.
Лошо е што во Србија секој недостаток и де факто неуспех мора да ја добие и својата пропагандна-популистичка одбрана без оглед на фактите; прашањата остануваат неодговорени засекогаш, осиромашени сме во секоја смисла, но најтрагично и со долгорочни последици сме осиромашени интелектуално, убедени дека дневната политика може да ги замени и потисне долгорочните национални интереси и просперитет.
Да се откажеме од тврдењето на исчезнатата страница од Евангелието и најверојатно насилно да биде расипано би било подеднакво неодговорно за генерациите, како и доброволното иселување на слики од врвен руски мајстор чиј сопственик е Национален музеј во Белград и кој легално ги има во посед.
Во овој аранжман, Србија е во повеќекратна загуба – морално, цивилизациски и економски.
Дали белградските власти проценија дека руската страна никогаш нема доброволно и без сметка да ја врати отуѓената страница? Каков вид пријателски гест тогаш има тука? Колонијалниот империјалистички менталитет и состојбата што совршено се вклопува во старото мото дека силните го прават тоа што сакаат и слабите страдаат што и да треба да направат, се чини дека тука функционира, како што Тукидит генијално забележал во гкапиталното дело – Историјата на Пелопонезиските војни во 4 век п.н.е. ера, а е сè уште е навидум нејасно за нашата поширока публика.
Помошникот министерката го наведува меѓународно познатиот случај на скулптурите во Партенон како пример за барање за враќање на културното наследство – Елгиновите мермери, кои се наоѓаат во колекцијата на британскиот музеј во Лондон од 1816 година, а кои Грција ги бара уште од независноста во 1833 година. Грција се појавува како апсолутно непоколеблива (несомнено оштетена) страна која никогаш, во ниту еден момент не објавила на аукција на својата турбулентна историја, особено не со она што го смета за нејзино културно наследство. А секако не со делови од споменици со највисок ред, што е толку препознатлив симбол на целата западна цивилизација, европска цивилизација на која Србија несомнено припаѓа. Како и Партенон, и Мирослављвото Евангелие претрпе голема штета и сквернавење. Во 1845 година, Хиландар е посетен од руската духовна мисија со Порфирие Успенски, подоцна епископ од Киев. Порфрие, како голем љубител на уметноста и собирач на ракописи, ја присвоил 166-тата страница на Евангелието и го зел со себе. Според една од најпознатите прифатени мисли, Порфириј сам си го зел листот, но според другите изјави, монасите ја донирале во знак на благодарност за материјалната помош што тој ја дал на манастирот. Листот бил префрлен во 1883 година во Националната библиотека на Санкт Петербург, каде е и денес.
За време на јануарската посета на рускиот претседател Владимир Путин на Белград, споменато е и враќањето на 166-та страница од Евангелието во Србија, а за време на неодамнешната посета на премиерот Дмитриј Медведев, беше потпишан договор со кој се детализира овој аранжман. Затоа, овој меѓудржавен договор предвидува размена на културни добра, а не враќање на запленети илибило како отуѓени културни вредност. За Србија ова знали враќање на отуѓеното во целосна смисла на зборот, за руска страна пак реализацијата на овој договор значи стекнување, односно за прв пат поседување на споменатите дела.
Оваа ситуација се прикажува нашиот наводен триумф и се споменува случајот со скулптурите во Партенон, што во никој случај не е исто. Не е точно дека Грција веќе 20 години безуспешно бара скулптури; имено, Грција прво јасно формулираше барање за репатријација на сите скулпторски парчиња од Лондон уште во 1835 година и ги обновува своите апели по крајот на Втората светска војна; потоа пред УНЕСКО во осумдесеттите години, и сè почесто во последната деценија во сите релевантни европски институции. Во примерот на Грција, можевме да научиме дека побарувачката никогаш во ниту еден момент не беше поништена, но исто така и дека националните богатства лоцирани на територијата на друга земја не беа на аукција и дека не се направени аранжмани за политичка размена што само ќе го осиромашат вкупното културно наследство или трајно ќе бил намален вкупниот број на предмети во музејските збирки и колекции, бидејќи не станува збор за позајмување на музеите. Што е најважно, се избегнува какво било слабеење на позицијата на морално супериорната и неправедно оштетената страна во културно-дипломатските спорови.
Вреди да се споменат неколку примери кога културните и дипломатските активности директно доведоа до успешно враќање на предмети од национално значење, односно не размена, како што е случајот со нас сега.
Во 2003 година, Луис Годар, италијански професор по археологија и сериозен експерт за оваа тема, влијаеше на тогашниот италијански претседател Карло Кампи да се сретне со тогашниот грчки министер за култура Евангелос Венизелос и да се договори враќање на фрагмент од Партенон во Италија. Во 2008 година, свечено се врати фрагмент кој ја отсликува божицата на овот Артемис, врховната работа на славниот скулптор Фиџи.
Во сличен дух, враќањето на фрагменти од Грегоријанскиот етрурски музеј во Ватикан, како и фрагменти од универзитетскиот музеј Хајделберг, исто така, беше оригинален пријателски гест.
Минатиот месец, францускиот претседател Емануел Макрон најави долгорочен заем на атинскиот фрагмент Партенон во Лувр, како дел од поттик за грчко-француско пријателство.
Ова се примери за тоа како активностите на посветените лица, со целосна поддршка од институциите, можат да доведат до вонредни и неочекувано добри резултати кога станува збор за враќање на културното наследство.
Единствената паралела што може да се повлече до крајот е тоа што Мирослављевото Евангелие и целиот комплекс на атински храмови на Акрополис се од национално значење за српскиот и грчкиот народ, соодветно, и дека жителите на Србија и Грција, соодветно, се идентификуваат со дела што се генијални. инспирирани од нивните претци.
Чувството за правда, чувство за национална свест, чувство за елементарна правда и цивилизациска потреба луѓето да ги имаат убавите уметнички достигнувања на своите предци, мора да бидат поттик и поттик за континуирани активности во областа на враќање на она што се нарекува културна вредност и културно добро.
Србија, засега знае за склучување неповолен договор на штета на сите нас. Сите проекти што се однесуваат на побарувањето за враќање на културната сопственост бараат подлабока анализа, експертиза, истрајност и трпеливост и никогаш не треба да бидат во функција на сензационалистички вести и лесни точки. Ова е задача што владите и нивните преговарачи мора да ја сторат добро доколку навистина сакаат фер решенија. Ова е несомнено најпрагматичниот дел од секој дискурс за културното добро од најголема вредност, но тој е неразделно поврзан со прашања од естетска и морална природа.
Очигледно е дека прашањата за реставрација на културното наследство, низ историјата, честопати се злоупотребуваат во политички цели и дека предметите често се наоѓаат во политички пакети и ветувања, и се користат како инструмент за политичко дејствување. Политизацијата на културата е важна тема, и како општество треба да разговараме за тоа поотворено и далекусежно во импликациите на секоја политика, и до одреден степен да учиме од другите и да ја практикуваме.
Исто така, треба да се напомене дека од десетиците музеи во светот кои држат слики од Рорих и уметнички предмети, од Њујорк, Москва, Санкт Петербург, Софиски музеј во Бугарија, итн. Само српската национална институција, Националниот музеј во Белград, си дозволи луксуз да се откаже од ова уметничко богатство лесно, за несмасно политички аранжмани.
Со овој договор со Русија, Србија едноставно ги крена рацете од сите напори да ја врати евангелската страница без да плати многу за тоа. Тоа не е триумф на културната дипломатија, тој е популарно наречено трампа и можеше да биде различна и подобра за нас.
